Курсовая работа: Гістарычная самаідэнтычнасць насельніцтва Беларусі ў 11 - 17 стст

Сёння ў гістарычнай навуцы Беларусі даволі востра дыскутуецца пытанне пра пачаткі беларускай дзяржаўнасці і гістарычнай самаідэнтычнасці насельніцтва беларускіх земляў у эпоху сярэднявечча. Некаторыя гісторыкі ўвогуле адмаўляюць тэзу пра тое, што насельніцтва Беларусі ўспрымала у 15 - 17 стст. Кіеўскую Русь як пачатковы перыяд уласнай дзяржаўнасці. Калыскай будучай Беларусі яны лічаць толькі Полацкае княства. Прычым яно разглядаецца як цалкам незалежная дзяржава. Такога погляду прытрымліваецца і выбітны сучасны ўкраінскі медыевіст як Наталля Якавенка, якая сцвярджае літаральна наступнае: “Для ўсіх трох адломаў колішняй Кіеўскай дзяржавы памяць пра сваю гістарычную “прамаці” Кіеўскую Русь – таксама выявілася рознаю. Так, беларускія княствы, якія супольна з суседзямі літоўцамі стваралі сваю маладую дзяржаву практычна з нуля, на кіеўскую спадчыну практычна не аглядаліся; паколькі яны заўсёды трымаліся ўбаку ад Кіева, то ў строгім сэнсе іхняю яна ніколі не была, таму не выклікала ні настальгіі, ні ідэалагічнага ператлумачэння”.[1] Як мы пабачым далей, пры разглядзе канкрэтных сведчанняў гістарычных крыніцаў, падобная тэза не вытрымлівае навуковай крытыкі.

З нашага пункту гледжання найважнейшай у вырашэнні гэтага пытання з’яўляецца гістарычная самаідэнтыфікацыя тагачаснага насельніцтва беларускіх земляў. Пісьмовыя крыніцы дазваляюць нам прасачыць тыя гістарычныя стэрэатыпы якія існавалі ўасяроддзі адукаваных русінаў: духавенства, прадстаўнікоў набілітэту і мяшчанаў. Гэтае пытанне, як мы пабачым далей, наўпрост звязана таксама з дыскусіяй пра тое, які з усходнеславянскіх народаў мае больш падставаў лічыць сябе спадкаемцам Кіеўскай Русі.

Апошняя дыскусія налічвае не адну сотню год. Ужо ў 13 ст. укладальнікі Галіцка-Валынскага летапісу лічылі, што Галіч быў “другім Кіевам”- спадкаемцам традыцыяў першай Кіеўскай дзяржавы. Адпаведна гэтаму складзеныя на Валыні летапісныя кодэксы, кшталту Іпацьеўскага, ўключалі “Аповесць мінулых гадоў”, Кіеўскі летапіс 12 ст. і, ўрэшце, Галіцка-Валынскі летапіс 13 ст. У сваю чаргу складзены ва Ўладзіміра-Суздальскай зямлі Лаўрэнцьеўскі летапіс пасля “Аповесці мінулых гадоў” падаваў уладзіміра-суздальскія паведамленні[2]. Выразна адрознівалася ад двух апошніх традыцый і летапісанне Вялікага Ноўгараду[3]. Ужо тады паўсталі прынцыпова адрозныя схемы гісторыі Усходняй Еўропы, якія захаваліся да сённяшняга дня, праўда зазнаўшы пэўныя трансфармацыі і мадыфікацыі. Яны працягваюць сваё існаванне ў якасці афіцыйных нацыянальных версіяў украінскай і вялікарасейскай гістарыяграфіяў.

На жаль, летапісных помнікаў дамангольскага перыяду, створаных на тэрыторыі Беларусі, не ацалела. Аднак пэўныя факты з гісторыі Полацкага княства дазваляюць адказаць на пытанне пра тое, ці лічылі яго валадары Кіеў чужым для сябе, а сваё княства цалкам самастойным? Сёння амаль ніхто з тых, хто так лічыць, нават і не паспрабаваў “спытацца” ні ў полацкіх Ізяславічаў-Рагвалодавічаў, ні ў палачан, кім яны самі сябе лічылі, якія этнапалітычныя ды сацыякультурныя ўзоры панавалі ў іх асяроддзі? Па-сутнасці, адбываецца адвольны перанос уяўленняў са свядомасці чалавека канца 20 ст. па пытаннях дзяржаўнай незалежнасці, нацыянальнасці на рэаліі ранняга сярэднявечча. Зыходзячы з апрыёрнага пастулявання тэзы, што погляды людзей на гэтыя праблемы на працягу стагоддзяў былі нязменнымі, даследчыкі, якія стаяць на такіх пазіцыях, хочуць таго ці не, пачынаюць ствараць гістарычныя дэфармацыі і міфы нічога супольнага не маючыя з рэаліямі далёкага мінулага. Адразу хочаццца абмовіцца, што ў гэтым разделе не ідзе размовы пра этнагенетычныя працэсы, якія адбываліся на беларускіх землях у 11-13 стст. Нас цікавілі толькі пэўныя ментальныя ўстаноўкі сучаснікаў, іх асабістыя ўяўленні і ўчынкі, якія дазваляюць паглядзець на палітычныя і сацыяльна-культурныя рэаліі таго часу іх вачыма.

У гістарыяграфіі даўно звернута ўвага на тую акалічнасць, што пасля няўдалага замаху Рагнеды на Уладзіміра, апошні вылучыў “отчыну” свайму старэйшаму сыну Ізяславу - Полацкае княства. Паводле родавых законаў, пераемнікам роду, які абарваўся, мог стаць старэйшы нашчадак па жаночай лініі. Таму Ізяслаў быў пераемнікам свайго дзеда па маці – Рагвалода Полацкага. З-за гэтай прычыны полацкі княскі стол і быў замацаваны за нашчадкамі Ізяслава. Атрымаўшы Полацкую зямлю ў “выдел”, яны пазбаўляліся права прэтэндаваць на іншыя часткі Кіеўскай Русі [4].

Але ці успрымалася гэтая падзея у гісторыі Полацкай зямлі сучаснікамі як прызнанне яе поўнай незалежнасці? Тыя ж скандынавы, ў часы панавання Брачыслава Ізяславіча, разглядалі Полацкую зямлю як частку Гардарыкі, хоць і падкрэслівалі асобнасць і важнае значэнне Полацкага цэнтру побач з двума другімі важнейшымі ўсходнеславянскімі цэнтрамі: Кіевам і Ноўгарадам [5].

Беларускі гісторык Юры Заяц пераканаўча паказаў, што ў аснове канфлікту паміж Усяславам Чарадзеем і Яраславічамі ляжалі прэтэнзіі полацкага князя на вялікакняскі кіеўскі “стол”. Усяслаў, як вядома, з’яўляўся праўнукам кіеўскага князя Уладзіміра. З-за таго, што дзед Усяслава, Ізяслаў, памёр яшчэ пры жыцці свайго бацькі ў 1001 г. і не княжыў у Кіеве, па княскаму спадчыннаму праву яго нашчадкі пазбаўляліся вялікакняскага кіеўскага стала. Аднак бацька Ўсяслава Брачыслаў Ізяслававіч, разам са сваім дзядзькам Яраславам Мудрым, быў суправіцелем усіх земляў Кіеўскай Русі і займаў кіеўскі княскі стол. Такім чынам, з’яўляючыся князем Полацкай зямлі і не маючы права прэтэндаваць на асобныя часткі Кіеўскай Русі, Ўсяслаў валодаў правам на вярхоўную ўладу ў ёй [6].

Паказальна, што аўтар “Слова о полку Игореве” называе спадчынай Усяслава не толькі Полацкае княства, а ўсю Рускую зямлю: “Вы бо своими крамолами начясте наводити поганыя на землю Рускую, на жизнь Всеславлю”[7]. Вылучанасць Ізяславічаў з агульнага уладання не трэба змешваць з палітычнай ізаляцыяй ці незалежнасцю. Ніхто з кіеўскіх князёў не лічыў, што полацкая дынастыя абсалютна незалежная ад Кіева[8]. Культурныя і гандлёвыя кантакты Полацка з Кіевам - рэч добра вядомая даследчыкам[9].

Адзіны культурны узор скарыстоўвалі і Полацк, і Кіеў, і Ноўгарад, будуючы саборы Святой Сафіі і выказваючы такім чынам прэтэнзіі на гегемонію сваіх цэнтраў у Кіеўскай Русі[10]. З гэтай канцэпцыяй самым непасрэдным чынам была звязаная канцэпцыя “Новага Іерусаліма”, які атаясамляўся “з другім Рымам” і ўспрымаўся як духоўны і свецкі цэнтр Свету, а хрысціяне як “новы Ізраіль", абраны Богам народ, які атрымаў боскую благадаць пасля непрыняцця юдэямі навукі Хрыста. У ўсходнехрысціянскай, праваслаўнай традыцыі, такім цэнтрам Свету лічыўся Канстантынопаль, у рыма-каталіцкай – Рым, дзе знаходзілася сталіца вышэйшай духоўнай і свецкай улады – Папы Рымскага і імператара[11].

Паказальна, што сама гарадская структура Канстантынопаля адбудоўвалася на ўзор Іерусаліма, чым падкрэслівалася пераемнасць новай хрысціянскай сталіцы ў справе выратавання чалавецтва – роля, страчаная “ветхім” Іерусалімам. Пасля хрышчэння Кіеўскай Русі, гэтая ідэя была запазычана ўладарамі маладой усходнеславянскай дзяржавы дзеля абгрунтавання роўнага статусу ды незалежнасці Кіева ад Царграду. Кіеў забудоўваўся па Канстантынопальскаму узору – арганізацыя гарадской прасторы Кіева капіравала гарадскую прастору Канстантынопаля і магла ўспрымацца сучаснікамі як прэтэнзія на права стаць новым цэнтрам свету, сталіцай богаабранай, абетаванай ці “абяцанай” зямлі. Гэтыя прэтэнзіі найбольш выразна былі сфармуляваныя пры князяванні Яраслава Мудрага – у Кіеве з’яўляюцца аналагічныя канстантынопальскім Залатыя вароты, храм Святой Сафіі, а таксама манастыр св. Георгія і св. Ірыны. У гэты ж час ствараецца першы летапіс у якім выразна падкрэсліваецца ідэя богаабранасці Кіеўскай Русі : “како избра Бог страну нашу на последнее время”. У разгорнутым выглядзе канцэпцыя богаабранасці і перанясення сталіцы хрысціянскага свету, ператварэння яе ў важнейшы сакральны цэнтр, была выкладзеная мітрапалітам Іларыёнам у “Слове о законе и благодати”[12].

Для нас вельмі важным з’ўляецца той факт, які сведчыць аб запазычанні гэтай ідэі амаль у той самы час знакамітым полацкім уладаром 11 ст. – Усяславам Чарадзеем. Менавіта амбіцыямі Ўсяслава на гегемонію ва ўсходнеславянскім свеце неабходна тлумачыць і ўзвядзенне Полацкай Сафіі. Леанід Аляксееў лічыць, што полацкую Сафію будавала асобная грэцкая будаўнічая арцель, што абумовіла і архітэктурную спецыфіку храма. Разам з гэтым маецца і падабенства паміж усімі трыма храмамі: агульнасць ідэі, ўсе тры пабудаваныя ў новай частцы гораду[13]. Калі Кіеў, Ноўгарад і Полацк будавалі гэтыя саборы то, такім чынам, прэтэндавалі на “мадэляванне” самога цэнтру хрысціянскага свету, Візантыйскай імперыі, Канстантынопаля са Святой Сафіяй[14] і імкнуліся сцвердзіць статус Богаабранасці сваёй сталіцы і зямлі. Па сутнасці, князі Ноўгарада, Кіева і Полацка аспрэчвалі права на статус сакральнага цэнтру менавіта свайго дзяржаўнага ўтварэння і вяршынства сваёй дынастычнай лініі роду над астатнімі князямі Рурыкавічамі. Гэтыя прэтэнзіі былі артыкуляваныя і ў ацалеўшых помніках мясцовага летапісання. Наўгародская рэдакцыя “Аповесці мінулых гадоў” прасякнутая імкненнем падкрэсліць перавагу дзяржаватворчай традыцыі Наўгародскай зямлі ў параўнанні з Кіевам[15]. Хутчэй за ўсё, падобная “мясцовая” канцэпцыя ўсходнеславянскай гісторыі магла ўзнікнуць і ў полацкім летапісанні. Здаецца, можна пагадзіцца з адным найбольш аўтарытэтных знаўцаў гэтай праблемы, І.Данілеўскім: “У наступным, кожны з гарадоў, які прэтэндаваў на ролю цэнтру Рускай зямлі, аўтаматычны прыймаў на сябе абавязак стаць “трэцім Рымам” і “Новым Іерусалімам”. Адпаведна, тут з’яўляліся і знешнія атрыбуты сталіцы свету: Залатыя вароты, новы цэнтральны храм і да.г.п.”[16] Пра тое, што Ўсяслаў Чарадзей не абмяжоўваў сваіх амбіцыяў землямі Полацкага княства, а прэтэндаваў на вярхоўную уладу ў Кіеве, на кіеўскі “залаты” стол, сведчыць і фрагмент тэксту з апавядання пра яго, якое нядаўна было знойдзена М.Ліннікавай у Расейскім дзяржаўным архіве гістарычных актаў. Мы маем на ўвазе цікавейшы дыялог паміж Усяславам і валхвом: “(ре) че же влък Всеславови: “Се княже, ти огнь небесный, разжеися, в нем же закаляемо железо не имать съкрушитися, и се же кръвь змиева (иже Евву праматерь искуси), в ней же копия омочи 3-жди, и еще власы и главы твоея пожьри бог отец наших, и дрьжава твоа не раздрушима (курсіў наш – І.М.) выну силою его!” Отвещав Сеслав рече: “Повеленьная ми сътворю, 3-жды пожьгу и помочю, и влас не пожру никако же се бо есть дело бесовсте!” Он же глагола к нему, яко: “Понеже не въсхоте влас сих потребити, озлобиши аростию врази твои вься, и градов их не плениши и не владееши непщевания деля, токмо град твой полстий боронити имаше копием сим (курсіў наш – І.М.), яко же и бысть”. Тъгда въспечялова князь Всеслав Бренчиславичь зряща сего ради”[17]. Як бачым, “дрьжава” Усяслава гэта не толькі Полацкае княства, бо з-за адмовы князя цалкам здейсніць паганскі рытуал, які мусіў забяспечыць трываласць дзяржавы і яго вайсковую удачу, ён страчвае патэнцыяльную магчымасць валадарыць у ёй і вымушаны абмежавацца толькі Полаччынай.

Аднак у гэтай спрэчцы паміж трыма важнейшымі цэнтрамі дзяржаўнасці ўсходніх славянаў перамог Кіеў. Менавіта Кіеў на працягу 12 – 17 стст. працягваў разглядацца як вярхоўная сакральная сталіца ўсходнеславянскіх земляў. Існуюць прамыя сведчанні пісьмовых крыніцаў украінска-беларускага паходжання, якія адназначна называюць Кіеў “Новым Іерусалімам”. Паказальна, што гэтую выключную ролю Кіева, як галоўнага сакральнага цэнтру Усходняй Еўропы, прызнаваў і Іван Грозны, нягледзячы на тое, што менавіта ў яго час канцэпцыя “Масква – Трэці Рым” набыла сваю ідэалагічную завершанасць[18]. Князі полацкай дынастыі шчодра адорвалі кіеўскае духавенства, Кіева-Пячорскі манастыр. Добра вядомы і сімпатыі пэўных прадстаўнікоў гэтага духавенства да полацкіх князёў[19].

Згаданыя факты дазваляюць сцвярджаць, што першыя пакаленні полацкіх князёў выказвалі прэтэнзіі на кіеўскі княскі стол. Полацкія князі добра памяталі, што яны не толькі Рагвалодавічы, але і Рурыкавічы. Геральдычныя знакі полацкіх уладароў красамоўнае таму пацверджанне[20]. Пра тое, што полацкія князі не лічылі ўсіх астатніх Рурыкавічаў абсалютна чужымі для сябе, сведчыць таксама факт распаўсюджання на Полаччыне культу Барыса і Глеба. Шырока вядомыя факты скарыстання імёнаў гэтых святых князёў у імёнаслове Полацкай дынастыі. Двое сыноў славутага Усяслава Чарадзея таксама насілі іх імёны. Пацверджанні папулярнасці культа Барыса і Глеба знаходзім і ў металапластыцы, і ў фрэскавых роспісах храмаў Полацкай зямлі. Вельмі красамоўны ў гэтым сэнсе фрэскавы роспіс Пятніцкай царквы ў Бельчыцах, дзе выявы Барыса і Глеба размешчаныя на найбольш відных і шанаваных у храме месцах – перадалтарнай сцяне[21].

Нам здаецца абсалютна слушнай тэза пра існаванне ў 11-13 стст. “параметраў калектыўнай ідэнтычнасці Русі”, якія былі характэрныя для ўсіх усходнеславянскіх земляў у той час[22]. Іншая справа, што ў старажытнарускіх летапісах мы не знаходзім ніякіх сведчанняў, якія б дазвалялі казаць пра тое, што ўсё насельніцтва Кіеўскай Русі ў 10 - 12 стст. мела супольную этнічную свядомасць. Размова ў даным выпадку ідзе найперш пра сацыякультурныя узоры дзяржаватворчай традыцыі і канфесійнай самаідэнтыфікацыі. Для ўкладальнікаў Кіева-Пячорскага пацерыка таксама быў бяспрэчным той факт, што Полаччына з’яўляецца часткай Русі як канфесійнай агульнасці[23]. Тое, што прынамсі ў асяроддзі кіеўскага духавенства, прадстаўнікоў полацкага княскага дому лічылі “рускімі” (усходнеславянскімі) князямі, як і іншых Рурыкавічаў, сведчыць і створанае ў 12 ст. “Житіе и хожденіе Даніила Руския земли Игумена”. Добра вядома, што Данііл паходзіў з Чарнігаўшчыны, яго мова насычаная паўднёварускімі дыялектызмамі, потым ён стаў інакам Кіева-Пячорскага манастыра і адтуль увайшоў на ігуменства[24]. Паказальна, што калі Данііл ставіць “кандило” ў Ерусаліме за “рускіх” князёў, то называе сярод іх не толькі Святаполка Ізяславіча Кіеўскага, Уладзіміра Манамаха Пераяслаўскага, яго сына Мсціслава і Алега Святаславіча Чарнігаўскага, але і сыноў Усяслава Чарадзея: Глеба, Давыда і Барыса[25]. Гэты помнік быў добра вядомы і на Полаччыне. Да нашых дзён захаваліся беларускія спісы гэтай крыніцы, што зараз захоўваюцца ў Варшаўскай нацыянальнай бібліятэцы, ў рукапісе, які паходзіць з Полацкай Сафійскай бібліятэкі[26].

Немагчыма таксама адмаўляць той факт, што полацкія князі, як і Полацкае княства, займаюць у гісторыі Кіеўскай Русі вельмі адметнае, спецыфічнае месца. Iстотна адзначыць тую акалiчнасць, што Полацкая зямля ва ўсходнеславянскiх летапісах 11-12 стст. амаль нiдзе (за выключэннем паведамлення Наўгародскага I-га летапісу за 1169 г.[27]) ў складзе "Рускай зямлi" у шырокiм сэнсе не згадваецца. Апошняе тлумачыцца якраз вышэйзгаданымi генеалагiчнымi прычынамi. Паданне, як ужо неаднаразова звярталі на гэта ўвагу даследчыкі, слушна перадае сутнасць таго, што адбылося – “выдел” Ізяслава пры жыцці бацькі і зацвярджэнне за яго родам вотчынных правоў на Полацкую зямлю. Менавіта таму толькі полацкіх Рагвалодавічаў называлі ў летапісах крывіцкімі князямі, бо яны былі пазбаўленыя права браць удзел у калектыўным кіраванні Кіеўскай Руссю, якая з’яўлялася вотчынай Яраславічаў. Нашчадкі Яраслава Мудрага лічылі полацкіх князёў чужым элементам, заўсёды падкрэслівалі “іншароднасць” полацкай галіны ў сэнсе іх вылучанасці з агульнародавага ўладання[28]. Вельмі паказальна ў сувязі з гэтым і адмова наўгародцаў плаціць даніну Усяславу Чарадзею падчас яго знаходжання на вялікакняскім кіеўскім стале: “Всеслав, седе во Киеве, посла к новгородцам по дань. Новгородцы же реша: “Княже, мы есмя племени Ярославлю крест целовахом на его дети и внучати, а ты еси не от племяни Ярославля; и ко Полоцку дани отцы и деды наши не давали и тебе дати не хотим, а бери со своея волости”[29].

Пасля марных спробаў Усяслава Чарадзея аспрэчыць гэткае становішча справаў і рэалізаваць прэтэнзіі на вярхоўную ўладу ў Кіеўскай Русі, ўсталявалася своеасаблівае “статус кво”. Кіеўскія князі, прызнаючы правы полацкага княскага роду на Полацк і не прэтэндуючы на полацкі княскі стол, разам з гэтым не лічылі, што полацкая дынастыя абсалютна незалежная ад Кіева. Наадварот, прызнанне вярхоўнай ўлады вялікага кіеўскага князя, яго “старэйшынства” і выкананне звязаных з гэтым абавязкаў (супольныя паходы на полаўцаў) разглядалася як неабходная ўмова для захавання полацкімі князямі сваіх воласцяў. Натуральна, што ў вылучаных з агульнародавага ўладання Ізяславічаў-Рагвалодавічаў гэта не выклікала аніякага захаплення, але кіеўскія князі сілай зброі прымушалі полацкіх валадароў быць у іх “волі”. Калі Брачыслаў са сваім дзядзькам Яраславам быў “за едін”, што як слушна лічыць Ю.Заяц, сведчыла пра яго самастойнасць і роўны статус з Яраславам[30], то ўжо пра нашчадкаў Усяслава Чарадзея так казаць не выпадае. Іх палітычная залежнасць ад Кіева відавочная. Дазволім сабе прывесці колькі прыкладаў, якія красамоўна пацвярджаюць гэткія рэаліі 12 ст. Паказальна, што атрымаўшы галоўны, полацкі стол, сын Усяслава Чарадзея Давыд ужо праз два гады пасля смерці бацькі бярэ удзел у выправе на полаўцаў у 1103 г. супольна з іншымі князямі Кіеўскай Русі, а ў 1104 , з імі ж - супраць свайго роднага брата Глеба Менскага[31]. Спробы паказаць Давыда “ізгоем” немагчыма абгрунтаваць пры дапамозе захаваных крыніцаў, як і сцвердзіць, што пасля смерці бацькі на галоўным полацкім стале “сеў” Барыс[32]. Мы салідарызуемся з найбольш аргументаваным на сённяшні дзень меркаваннем Вячаслава Насевіча пра тое, што пасля смерці Ўсяслава Барыс атрымаў ва ўладанне Друцк[33]. Спробы Глеба Менскага захапіць воласці, якія належылі да вотчыны Яраславічаў, як вядома, скончыліся вельмі сумна. Прычым з кантэксту летапіснага паведамлення пра паход Манамаха супраць Глеба у 1116 г. выразна вынікае факт яго “старэйшынства” над менскім князем: “...Глеб же, вышед из города с детми и с дружиною, поклонися Володимеру, и молвиша речи о мире, и обещася Глеб во всем послушати Владимира. Володимер же омирев Глеба и наказав его о всем, вдасть ему Менеск, а сам възратися Киеву”[34]. Паказальна, што ніводны з Усяславічаў за брата не заступаецца. Гэта, як лічыць Эдуард Загарульскі, сведчыць пра тое, што самыя полацкія князі лічылі паход кіеўскага князя на свайго брата слушным і справядлівым, бо апошні выказаў прэтэнзію на вотчыну Яраславічаў і парушыў нормы княскага землеўладання [35].

Пасля смерці Манамаха нежаданне полацкіх князёў прызнаць над сабой вярхоўны сюзэрэнітэт яго пераемніка Мсціслава выклікала карны кааліцыйны паход у 1128 г. У яго выніку быў узноўлены звыклы парадак рэчаў: “...пополчане сътснувшеси выгнаша Давыда и с сынъми и поемши Рогволода идоша к Мстиславу просвяще к себе княземъ и створи волю ихъ Мстиславъ и поимше Рогволода ведоша и Полотьску”[36]. Полацкія князі склалі хроснае цалаванне кіеўскаму ўладару, у якім абавязваліся браць удзел у вайсковых паходах Кіева супраць стэпавікоў. Адмова выконваць свае васальныя абавязкі (удзельнічаць у выправе супраць полаўцаў) прывяла ў 1130 г. да высылкі прадстаўнікоў полацкай дынастыі ў Візантыю[37].

З цягам часу ў Полацкай зямлі паступова стабілізавалася пастаянная арыентацыя яе князёў той ці іншай лініі на адпаведную лінію паўднёварускіх князёў. Друцкія Барысавічы абапіраліся на Манамаха і манамахавічаў, Глебавічы - спачатку на Ізяславічаў, а з сярэдзіны 12 ст. - на Ольгавічаў[38]. Шукаючы дапамогі ў князёў няполацкіх дынастыяў палачане вымушаныя былі і самыя падтрымліваць апошніх у міжусобнай барацьбе і нават прызнаваць іх вярхоўны сюзэрэнітэт. Праілюструем гэтую тэзу некалькімі красамоўнымі прыкладамі. У 1151 г. полацкае веча, выдаліўшы Рагвалода і запрасіўшы на полацкі стол Расціслава Глебавіча, звяртаецца да наўгарод-северскага князя Святаслава Ольгавіча за дапамогай і дэкляруе яму васальную вернасць: ... “слашася Полотьчане к Святославу Олговичу с любовью, яко имети отцом собе и ходить в послушании его, и на том целовати крест”[39]. Выразна сведчаць крыніцы і пра васальную залежнасць полацкіх князёў ад Андрэя Багалюбскага, ў паходах якога яны бралі ўдзел. Асабліва красамоўнае сведчанне аб гэтым знаходзім у летапісным паведамленні 1174 г. пра выправу на Кіеў, калі Багалюбскі “...полотьским князьям пойти повеле всем”[40].

У канцы 12 ст. Полацкая зямля ўсё болей і болей трапляла пад пратэктарат смаленскіх князёў, а з 1222 г. на полацкім княскім пасадзе мы ўжо бачым князя з дынастыі смаленскіх Расціславічаў – Святаслава Мсціславіча. З гэтага часу Полацкае княства канчаткова траціць апошнія рэшткі былой самастойнасці[41].

Паспрабуем падвесці вынік. Мы імкнуліся паказаць, што, нягледзячы на абумоўлены генеалагічнымі прычынамі сепаратызм, гісторыю Полацкай зямлі нельга разглядаць па-за кантэкстам гісторыі Кіеўскай Русі. Канешне, няма падставаў адмаўляць і тэзу пра тое, што менавіта з гісторыі Полацкай зямлі бярэ адлік дзяржаватворчая традыцыя на нашых землях. Але тым больш няма ніякіх падставаў казаць пра поўную палітычную незалежнасць ці ізаляванасць Полацку ад Кіева. Так, дарэчы, не лічылі і сучаснікі. Полацкая зямля ўспрымалася наўгародскімі летапісцамі як складовая частка метаэтнапалітычнай агульнасці, у якую уваходзілі і іншыя княствы Кіеўскай Русі, звязаныя дынастычнымі стасункамі і прыналежнасцю да адзінага канфесійнага цэнтру - Кіеўскай мітраполіі. Асабліва гэта выразна кідаецца ў вочы пры характарыстыцы вайсковых канфліктаў паміж Ноўгарадам і Полацкам. Войны, якія адбываюцца паміж усходнеславянскімі княствамі, паміж “сваімі”, ў вачах летапісцаў з’яўляюцца грахоўнаю справаю, а ўнікненне ад іх трактуецца як справа богакарысная. Зусім іншы эмацыйны фон прысутнічае пры апісанні войнаў з прадстаўнікамі іншых краінаў і народаў, якія знаходзіліся па-за межамі Кіеўскай Русі як дзяржаўна-генеалагічнай агульнасці. Узорным з’яўляецца паведамленне пра выправу наўгародскага князя Яраслава на Полацкую зямлю ў 1194 годзе: “На ту же зиму ходи князь Ярослав с новгородьци и с пльсковици и ладожаны и с всею областью Новгородьскою к Полтьску, и устретоша полоцяне съ поклоном на озере на Касъпле; и възьмъше мир, възвратишася Новугороду: бог бо не вда кръви пролитья крестьяном межи собою”[42]. Для Канстантынопаля было відавочным фактам, што Полацк, як і іншыя ўсходнеславянскія землі, і ў рэлігійным, і ў дзяржаўным плане залежныя ад Кіева. Няма ніводнага дакументу ні рымскай курыі, ні грэчаскага патрыярхату ў якім бы было зафіксавана асобнае месца Полацкай зямлі ў тагачаснай іерархіі дзяржаваў і такім чынам прызнаная, згодна нормаў тагачаснай правасвядомасці, роўнасць полацкіх князёў з іншымі суверэнамі. Для візантыйскага гісторыка 12 ст. Іанна Кінамы існуе толькі адна сталіца “Таўраскіфіі” - Кіеў “...каторы пераўзыходзіць іншыя тамашнія гарады, лічыцца мітраполіяй таго народу, атрымоўвае архірэя з Візантыі і карыстаецца іншымі важнымі перавагамі” [43]. У спісе “рускіх” епіскапстваў 12 ст., падпарадкаваных мітрапаліту Русі, змешчаным у “Notitia Episcopatuvim” і датаваным 1170-79 гг., на чацвёртым месцы пазначана і полацкая кафедра [44].

У Полацкай зямлі, як і ў іншых усходнеславянскіх землях, пры вырашэнні пытанняў звязанных з сям’ёй і шлюбам, у царкоўным судзе шырока скарыстоўвалі “Устав князя Ярослава”. Менавіта з полацкай архіепіскапскай кафедрай звязана таксама кадыфікацыя ды стварэнне ў пачатку 15 ст., адаптаванага да тагачасных рэаліяў жыцця праваслаўнага насельніцтва ВКЛ, зборніка “Архангельскага тыпу” і змешчанага ў ім асноўнага ізвода “Устава Ярослава”[45]. Пры вывучэнні гандлёвых дамоваў 13-14 стст. Полацку з Рыгай, кідаецца ў вочы той факт, што ў Полацкай зямлі скарыстоўваліся для пакарання за крымінальныя злачынствы нормы “Рускай Праўды”. На гэтую акалічнасць, дарэчы, ў свой час звярнуў увагу і Міхайла Грушэўскі [46].

Калі пагадзіцца з Аляксеям Чарняцовым, які лічыць што Радзівілаўскі летапісны звод быў укладзены у Полацку [47], то мы можам меркаваць і пра тое, якая гістарычная спадчына ўспрымалася як “свая” палачанамі 15 ст. Паказальна, што нягледзячы на прыпіскі, якія акцэнтуюць увагу на падзеях у Полацку (узгадка ў летапісу “полочан”, услаўленне вечавых парадкаў у шэрагу усходнеславянскіх гарадоў, у тым ліку і Полацку, успамін пра які ў адпаведным месцы Лаўрэнцьеўскага летапісу адсутнічае), полацкая гісторыя разглядаецца ў агульным усходнеславянскім кантэксце. Што ўжо казаць пра насельнікаў іншых земляў Беларусі, якія ўваходзілі ў склад Смаленскага, Чарнігава-Северскага, Тураўскага і Галіцка-Валынскага княстваў ды былі непарыўна звязаныя з запачаткаванымі ў Кіеве традыцыямі дзяржаўнасці, канфесійнай і гістарычнай самаідэнтыфікацыі? Іншая справа, што гэтыя факты мусяць адэкватна ўспрымацца і трактавацца. Адмаўленне таго факту, што менавіта Кіеўская традыцыя перадвызначала культурнае аблічча беларускіх земляў у 11 - 13 стст., звязана найперш з рэакцыяй беларускіх гісторыкаў на “масквацэнтрычныя” канцэпцыі гісторыі Кіеўскай Русі, якія панавалі ў савецкай паваеннай навуцы і па сутнасці ўзыходзілі да запачаткаванай у маскоўскай сярэднявечнай гістарыяграфічнай традыцыі, дзе Масква абвяшчалася адзіным легітымным правапераймальнікам кіеўскай спадчыны.

Не менш цікавым з’яўляецца пытанне пра тое, як успрымалася ўзнікненне новай дзяржавы – ВКЛ і ўваходжанне ў яе склад усходнеславянскіх земляў насельніцтвам Беларусі. Вельмі істотная інфармацыя па гэтаму пытанню змешчана ў помніках Наўгародскага летапісання - Наўгародскім першым летапісе старэйшага і малодшага ізводаў. Магчыма, што адной з верагодных крыніцаў інфармацыі для наўгародскага летапісца пра тыя падзеі маглі стаць аповяды полацкага епіскапа наўгародскага паходжання Сымона, альбо Сімеона Наўгародца, які быў полацкім архірэем менавіта ў гэты час[48]. Ён згадваецца як адзін з удельнікаў Уладзімірскага сабору 1274 г. Маем на ўвазе ацэначныя характарыстыкі летапісца літоўскіх князёў Міндоўга, Таўцівіла і Войшалка. “Убиша князя велика Миндовга свои родици, свещавшеся отаи всех. Того же лета роспревшеся убоици Миндовгови о товар его, убиша добра князя Полотьского Товтвила, а бояры полотьскыя исковаша, и просиша у полочан сына Товтвилова убить же; и он вбежа в Новгород с мужи своими; Тогда Литва посадиша свои князь в Полотьске; а полочан пустиша, которых изъимали с князнем их, а мир взяша. …Воишелг …позна истинную веру хрестьянскую…По убиении же отца своего, не хотящю ему сего створити, но Богу попущьшю на них, на поганую Литву, за христьянскую кровь, вложи сему в сердце, соимя с себе ризу, обещася Богу на три лета, како прияти риза своя, а устава мнишьского не остая; съвкупи около себе вои отца своего а приятели, помолився кресту честному, шед на поганую Литву, и победи я, и стоя на земли их все лето. Тогда оканьным взда Господь по делом их: всю бо землю оружием поплени, а по христьянской веселие бысть всюда”[49]. Як бачым, усе гэтыя літоўскія князі характарызуюцца вельмі станоўча. Адмоўныя характарыстыкі заслугоўваюць толькі іх канкурэнты. Яны выступаюць у летапісе жывым увасабленнем паганскай падступнасці і крывадушнасці. Войшалк не проста помсціць за бацьку, ён жывое ўвасабленне Боскай кары паганым “за христьянскую кровь”. Вельмі красамоўныя і характарыстыкі, змешчаныя ў Іпацьеўскім летапісу. У свой час Аркадзь Насонаў выказаў меркаванне пра тое, што агульны арыгінал Іпацьеўскага і Хлебнікаўскага спісаў хутчэй за ўсё быў напісаны ў Турава-Пінскім княстве, ў горадзе Пінску. Забойства Войшалка Львом летапісцам трактуецца як справа інспіраваная д’яблам [50].

Крэўская унія і хрысціянізацыя Літвы ў каталіцтва перакрэслілі магчымасць канчатковай культурнай асіміляцыі балтаў-літоўцаў па праваслаўнаму “русінскаму” ўзору, стварыла сітуацыю дыскрымінацыі праваслаўных нобіляў ды спыніла місійную дзейнасць праваслаўнай царквы на балцкіх землях Вялікага Княства. Гэта адразу выклікала рэакцыю ў тагачаснай праваслаўнай беларускай гістарыяграфіі. Сучаснымі беларускімі гісторыкамі амаль не звяртаецца ўвагі на “Летописец русских царей” (вядомы таксама пад назвай “Летописца Переяславля Суздальского”) як на важнейшую крыніцу для асэнсавання гістарычнай самаідэнтычнасці насельніцтва беларускіх земляў у 14 ст. Даказана, што старажытнейшая частка “Летописца…” (запісы да 1110 г. і два дадатковыя артыкулы 1137 і 1143 гг. ) створана ў ВКЛ чалавекам, які належаў да праваслаўнай царквы і адмоўна ставіўся да каталіцтва[51]. Уладзімір Пашута звярнуў увагу на шэраг фактаў, якія дазволілі яму выказаць меркаванне пра тое, што ў “Летописце русских царей”, Архіўным хранографе і Іпацьеўскім летапісе захаваліся сляды літаратурна-палітычнай апрацоўкі, узнікненне якой ён звязваў з дзейнасцю царкоўнага цэнтру ў Наваградку[52]. Праўда, ён лічыў, што помнік створаны ў канцы 13 - пачатку 14 ст. Аднак нам здаецца найбольш верагодным часам стварэння беларускай часткі помніка якраз час пасля Крэўскай уніі. Інакш немагчыма растлумачыць палемічную завостранасць артыкулаў скіраваных супраць “лаціннікаў”, антыкаталіцкі запал укладальніка беларускай часткі тэксту, як і падкрэсліванне большай цывілізаванасці ды вышэйшасці “рускіх” земляў у параўнанні з літоўскімі. Паказальна, што ў “Летописце” ўжыта нязвыклая ды нехарактэрная для Кіеўскай Русі тытулатура ўсходнеславянскіх уладароў – замест слова “князь” скарыстаны тэрмін “цар”. Тое ж самае тычыцца і тэрміналогіі змешчанага разам з “Летописцем” Архіўнага звода статута Святога Уладзіміра. У ім двойчы ўжыта слова “царь”, “царство” замест альбо ў дадатак тэрміну “князь,” “княжество” [53]. Другім, вельмі сімптаматычным адрозненнем гэтага помніка ад ранніх помнікаў усходнеславянскага летапісання, з’яўляецца падкрэсленная канстатацыя факту залежнасці літоўскіх плямёнаў ад Русі ў мінулым. Рэдакцыя запісу пра данніцкую залежнасць неславянскіх плямёнаў істотна адрозніваецца сваёй завостранасцю ад рэдакцый змешчаных у Лаўрэнцьеўскім, Радзівілаўскім і Іпацьеўскім летапісах: “…Печера, Имь, Литва, испръва исконніи данници и конокоръмци, Зимгола, Корсь, Нерома сиречь Жемоить, Либь”[54]. Такім чынам, важнейшай мэтай аўтара “Летописца” бачыцца імкненне падкрэсліць вышэйшы статус усходнеславянскай дзяржаўнасці ды большую даўнасць царкоўнай традыцыі ўсходнеславянскіх земляў былой Кіеўскай Русі, ўвайшоўшых у ВКЛ, у параўнанні з этнічнай Літвой. Акцэнтуецца ўвага на папярэдняй данніцкай залежнасці Літвы ад Русі. Гэтай мэце павінна была спрыяць і тытулатура якую скарыстоўвае аўтар помніка кажучы пра Рурыкавічаў ды створаную імі дзяржаву – “Царь”, “царство”. Справа ў тым, што слова “Цар” (у адрозненне ад выключна свецкага тытула “цэсар” ) мела ў Кіеўскай Русі ярка акрэслены сакральны характар і сведчыла таксама пра богаабранасць краіны (“Царград”, гэта не толькі рэзідэнцыя імператара, але і “Горад Хрыста”). Тыталатуры “Цэзар” і “кароль” у ўсходнеславянскай традыцыі разглядаліся як чыста свецкія, маючыя ніжэйшы статус у параўнанні з словам “Цар”, якое было запазычана непасрэдна з Бібліі [55].

Вывучэнне старажытнейшых беларуска-літоўскіх летапісаў першага зводу дазволіла Вячаславу Чамярыцкаму прыйсці да высноваў што летапісец, скарыстоўваючы рускія летапісы, спрабаваў упершыню стварыць гісторыю Літвы і Літоўскай Русі (Беларусі і Украіны) ў яе сувязі з гісторыяй Русі Маскоўскай і ў яе пераемнасці з гісторыяй Кіеўскай Русі. Вельмі важнымі з’яўляюцца назіранні В.Чамярыцкага пра характар рэдактарскай працы ўкладальніка першага зводу з помнікамі вялікарасейскага летапісання. Даследчык вельмі аргументавана і пераканаўча паказаў, што “Агульны сэнс усіх гэтых скарачэнняў і апрацовак тэксту рускіх летапісаў укладальнікам першага беларускага зводу зводзіўся да аднаго - змякчыць або зусім зняць негатыўную характарыстыку літоўскіх князёў, адмоўную ацэнку іх дзеянняў, пададзеную рускімі летапісцамі” [56]. На сённяшні дзень амаль усе даследчыкі лічаць, што большасць твораў з якіх складены Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г., напісана ў Смаленску і, што натхняльнікам гэтай справы быў епіскап (пазней мітрапаліт) Герасім, патрыёт ВКЛ і прыхільнік захавання яго цэласнасці [57]. Такім чынам мы можам казаць, што ў гэтым летапісу адлюстраваныя гістарычныя погляды праваслаўнага русінскага набілітэту ВКЛ. Летапісы гэтага зводу змяшчаюць у пачатковай частцы скарочаныя варыянты “Аповесці мінулых часоў” і спісы усходнеславянскіх князёў, “Сказание о верных святых князеи руських”. Перад намі паўстае яшчэ адна схема гісторыі Усходняй Еўропы, у якой Кіеўская Русь выступае як першапачатковая форма ўласнай дзяржаўнасці русінаў ВКЛ. Традыцыі Кіева пераймала Вільня і, адпаведна, ВКЛ трактуецца як легітымная правапераемніца Кіеўскай Русі, як “свая” дзяржава. Паказальна, што ў летапісах першага зводу нідзе не гаворыцца пра генэзу ВКЛ, пра заваёвы літоўскіх князёў на сучаснай тэрыторыі Паўднёва-Заходняй і Паўночна-Усходняй Беларусі. Выключэннем з’яўляецца толькі апісанне барацьбы за Смаленск, але і тут падкрэсліваецца, што ў горадзе існавала шматлікая “літоўская” партыя [58]. Узнікненне падобнай канцэпцыі было абумоўлена, з кропкі гледжання польскага гісторыка Ежы Клачоўскага, завяршэннем працэса фармавання ў сярэдзіне-другой палове 15 ст. адзінага літоўска-русінскага “палітычнага народу”[59].

Гэтая канцэпцыя пазней будзе пакладзена ў аснову афіцыйнай версіі беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі. Праўда, беларускія гісторыкі, пачынаючы ад Адама Кіркора, на месца Кіева пачнуць ставіць Полацк[60]. Прычым для абгрунтавання гэтай тэзы яны вымушаныя будуць звярнуцца да позніх летапісных зводаў, створаных у Маскоўскай дзяржаве. Якраз менавіта ў Маскве падчас барацьбы гэтай дзяржавы за ўсходнеславянскія землі, якія уваходзілі ў ВКЛ, быў створаны міф пра паходжанне літоўскай дынастыі ад полацкіх князёў. Справа ў тым, што ў такім выпадку Гедымінавічы не мелі права на землі, якія ўваходзілі у склад Кіеўскай Русі, бо “вотчынай” полацкіх князёў было толькі іх княства, а права кіравання астатнімі ўсходнеславянскімі уладаннямі яны былі пазбаўленыя [61]. Некрытычнае запазычанне гэтай тэзы прывяло да ўзнікнення папулярнага ў айчыннай літаратуры міфа пра беларускае паходжанні вялікіх князёў літоўскіх.

Паказальна, што ў беларуска-літоўскіх летапісах, створаных на пачатку 16 ст. і ўтрымліваючых легендарную частку пра паходжанне вялікіх князёў літоўскіх, увага надавалася не толькі абгрунтаванню легітымацыі панавання літоўскай дынастыі над усходнеславянскімі землямі княства. Таксама ўлічваліся інтарэсы праваслаўнай знаці дзяржавы, складовай часткі “палітычнага народу ВКЛ”. У легендарнай частцы летапісаў падкрэслівалася, што далучэнне большасці земляў сучаснай Беларусі адбылося мірным шляхам, літоўская дынастыя прыходзіць на гэтыя землі пасля спусташэння іх татарамі і выступае як вызваліцель ад ханскага прыгнёту[62]. Усе летапісы і хронікі, а таксама Стрыйкоўскі падкрэслівалі, што наваградскія вялікія князі завалодалі паўднёвым захадам Беларусі не сустракаючы ніякага супраціву з боку мясцовага насельніцтва і нават пры яго падтрымцы. Войны супраць валынскіх князёў і татараў паказаны як абарончыя[63]. Істотна падкрэсліць у сувязі з гэтым два надзвычай важныя моманты: ва ўсіх летапісах другога зводу, як і ў “Кроніцы” Мацея Стрыйкоўскага, “Русь” складзеная з паўднёва-заходніх земляў сучаснай Беларусі выступае не толькі як пасіўны аб’ект, на які скіраваныя дзеянні літоўскіх князёў, але як актыўны ўдзельнік, як творца, што супольна з літоўцамі бярэ удзел у будаўніцтве новай дзяржавы. Паўсюль падкрэсліваецца значэнне (у асобных летапісах яно ўвогуле выглядае як вызначальнае) перамогаў над валынскімі і татарскімі войскамі менавіта “рускіх” воінаў з земляў паўднёва-заходняй Беларусі. Вялікая ўвага і значэнне надаецца Наваградку і наваградскім дружынам. У летапісах падкрэслівалася, што поўнае аб’яднанне тр?