Реферат: Асаблівасці трансфармацыі інфармацыйнай прасторы краін цэнтральнай і усходняй Еуропы
Канцэптуальны падбор фактаў, іх трактоўка, каментарый і аналіз — усё гэта не можа захоўваць журналісцкую непрадузятасць, калі ў канфлікце задзейнічаны нацыянальныя інтарэсы «супердзяржавы» ЗША, былой «звышдзяржавы» Расіі ці індустрыяльна развітых дзяржаў ЕС.
Дапускаючы ў сваю эфірную прастору навіны замежных інфармацыйных агенцтваў, краіны Усходняй і Цэнтральнай Еўропы, па сутнасці, прымаюць і чужую трактоўку падзей. Адпаведна, грамадскую думку фарміруюць ужо не айчынныя СМІ, а замежныя мас-медыя. А пад уздзеяннем грамадскай думкі ўладныя структуры вымушаны, каб не пацярпяць паразу на будучых выбарах, прымаць адпаведныя рашэнні ў сферах знешняй ці ўнутранай палітыкі.
Такая сітуацыя не выглядае дзівоснай, калі ўлічыць, што ў другой палавіне ХХ ст. краіны Цэнтральнай і Усходняй Еўропы фактычна не мелі суверэнітэту ні ў знешняй, ні ў інфармацыйнай палітыцы. На працягу сарака пяці гадоў краіны–удзельніцы Варшаўскай Дамовы пераважна аднадушна падтрымлівалі ўчынкі СССР на міжнароднай арэне і асвятлялі сусветныя падзеі з пункту гледжання кіраўніцтва ЦК КПСС. Пасля 1990 г. сімпатыі іх уладных эліт дыяметральна змянілі накірунак — яны дэкларавалі намер увайсці ў Еўрапейскую Супольнасць і Паўночна-атлантычны саюз. Адпаведнымі сталі падтрымка ўчынкаў Злучаных Штатаў і ЕС на міжнароднай арэне ды адлюстраванне тых ці іншых падзей у СМІ.
Прынамсі, такая палітыка з пункту гледжання сучасных палітыкаў-прагматыкаў не лічыцца заганнай. Фактычная адмова ад уласнай знешняй палітыкі для Польшчы, Чэхіі, Венгрыі, Балгарыі і Румыніі, якія, у адрозненне ад Беларусі не абвяшчалі нейтралітэт, азначала вялікую эканомію сродкаў і гарантавала абарону з боку стратэгічных сюзнікаў ад знешняга ворага (маецца на ўвазе раздзьмуты ў папулісцкіх мэтах фактар «мусульманскага фундаменталізму»).
Яскравым прыкладам такой сітуацыі служыць асвятлення СМІ Цэнтральнай і Усходняй Еўропы пачатку «балканскага крызісу» — самай жорсткай еўрапейскай вайны канца ХХ ст. Распад Сацыялістычнай Федэратыўнай Рэспублікі Югаславія пачаўся, як вядома, увосень 1990 г., калі парламент Славеніі прыняў пастанову, згодна якой югаслаўскія федэратыўныя законы больш не распаўсюджваліся на рэспубліку. На рэферэндуме ў снежні 1990-га незалежнасць Славеніі падтрымалі 89 % выбаршчыкаў. Аднак гэты працэс яшчэ не разглядаўся сродкамі масавай інфармацыі краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы як пачатак сур'ёзных пераўтварэннях на палітычнай мапе кантынента. Так, «Газета выбарчая» ў рэдакцыйным артыкуле адзначала, што падобныя з'явы адбываюцца і ў СССР — савецкія рэспублікі штомесяц абвяшчалі дзяржаўны суверэнітэт, які, аднак, не меў канкрэтнага напаўнення, нават у прыбалтыйскіх рэспубліках. Польскае выданне назвала гэты цыкл «парадам папяровых суверэнітэтаў».
Яшчэ на пачатку лета 1991 г. папулярная венгерская газета «Свабода народа» заяўляла пра вялікую верагоднасць таго, што ўсе гэтыя суверэнітэты (меўся на ўвазе і рэферэндум аб незалежнасці, праведзены ў Харватыі 19 мая) так і застануцца на паперы. Чэшская «Народная газета» прысвяціла харвацкім падзеям вялікі артыкул, у якім абгрунтоўвала заяву дзяржсакратара Злучаных Штатаў Амерыкі Джэймса Бэйкера, што ЗША і іх саюзнікі ніколі не прызнаюць і не падтрымаюць незалежнасць Славеніі і Харватыі. Развал Югаславіі, падкрэслівала «Народная газета», створыць зону нестабільнасці ў Цэнтральнай Еўропе.
Аднак калі ў сярэдзіне лета 1991-га, падчас першых узброеных сутыкненняў югаслаўскай федэральнай арміі са славенскай міліцыяй, прычыну дэстабілізацыі бачылі ў «праявах сепаратызму», згодна меркаванню папулярнай газеты чэшскіх прафсаюзаў «Праца», дык напрыканцы восені тая ж «Праца» ўжо мела думку, што прычынай эскалацыі канфлікту з'яўляецца «ўзмацненне вайсковага ўціску з боку нацыянальнай (югаслаўскай) арміі».
Не ў апошнюю чаргу на змену ацэнак паўплывала рашучая пазіцыя ФРГ, якая раптоўна выступіла за міжнароднае прызнанне славенскай і харвацкай незалежнасці. Чэская ўплывовая газета «Дзённы тэлеграф» у снежні 1991 г., калі ЗША, Францыя і Вялікабрытанія асудзілі пазіцыю Германіі, сцвярджала, што ажыццяўленне нямецкай прапановы выратуе славенскі і харвацкі народы ад генацыду з боку сербаў.
Хочацца заўважыць, што трансфармацыя грамадскай думкі Чэхаславакіі (да падзелу краіны заставаўся адзін год, пра што, прынамсі, зусім не сведчылі сацыялягічныя апытанні) у дачыненні да «балканскага крызісу» супала з перыядам актыўнага пранікнення на тутэйшы інфармацыйны рынак германскіх інфармацыйных канцэрнаў Бартэльсмана і Шпрынгера. З цягам часу ўплыў нямецкіх канцэрнаў рабіўся больш важкім, у сваіх паведамленнях на знешнепалітычныя тэмы чэшскія СМІ ўсё часцей спасылаліся на Дойчэ Прэс Агентум, часопісы «Шпігель» і «Штэрн», а на знешнеэканамічныя тэмы чэрпалі інфармацыю па каналах нямецкага інфармацыйнага агенцтва «Аб'яднаныя эканамічныя службы». Да сярэдзіны 1990-х гг., згодна афіцыйных дадзеных, пад непасрэдным кантролем замежных інвестараў, пераважна, нямецкага канцэрна «Пасаўэр ной прэс» і швейцарскай кампаніі «Рынгер», апынуліся 70 % чэшскіх СМІ. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што як на пачатку 1990-х гг., так і зараз мас-медыя Чэхіі ў трактоўцы міжнародных падзей аказваюцца блізкімі да пункту гледжання ўладнай эліты ФРГ.
Падобная сітуацыя складвалася і на інфармацыйных рынках Польшчы, Венгрыі, Чэхіі, Балгарыі – з павелічэннем долі замежных інвестыцый, пазіцыі мас-медыя краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы шчыльней збліжаліся з пазіцыямі ЗША і ЕС ў бачанні праблем і перспектыў «балканскага крызісу».
У сувязі з гэтым варта прывесці характэрны прыклад асвятлення падзей грамадзянскай вайны ў былой Югаславіі.
Прызнанне незалежнасці Славеніі і Харватыі Еўрапейскай Супольнасцю, зробленае ў студзені 1992 г. пад моцным ціскам ФРГ, падштурхнула Боснію і Герцагавіну правесці 1 красавіка таго ж года рэферэндум, на якім 63 % электарату прагаласавалі за незалежнасць. У маі Арганізацыя Аб'яднаных Нацый прызнала яе суверэнітэт разам са Славеніяй і Харватыяй. Аднак калі ў апошніх дзвюх рэспубліках ваенныя дзеянні ўжо скончыліся, дык у Босніі ўспыхнулі з неймавернай сілай і прынялі выключна жорсткі характар. Новая ўладная эліта пачала сваё кіраванне з парушэння правоў нацыянальных меншасцяў – сербаў і харватаў. У выніку баснійцы-мусульмане, якія складалі 39 % насельніцтва рэспублікі, ваявалі з сербамі-праваслаўнымі (32 % насельніцтва) і харватамі-каталікамі (18 %); сербы ваявалі з баснійцамі і харватамі, харваты – з баснійцамі і сербамі.
Напрыканцы 1992 г. здымачная тэлевізійная група журналістаў Сі-Эн-Эн прыехала ў адно з сёл каля г. Вукавар – раён працяглых баёў. Амерыканскія журналісты патрапілі ў сяло, дзе да вайны мірна суіснавалі сербы і баснійцы, пасля таго, як у ім правялі «зачыстку» спярша баснійскія, а потым сербскія ваенныя атрады. У выніку сяло ператварылася ў суцэльныя могілкі. Амерыканскія карэспандэнты знялі на стужку штабялі з цел растраляных сербаў, складзеных на ўсходняй ускраіне сяла, і вялізную магілу, у якую паскідвалі расстраляных баснійцаў на заходняй ускраіне, дый пераслалі відэаматэрыял у рэдакцыю навін Сі-Эн-Эн. Тэлесетка аператыўна распаўсюдзіла матэрыял па сваіх каналах – праз 15 спадарожнікаў на 184 млн тэлеэкранаў у 210 краінах свету. Рэпартаж трансліраваўся ў крыху падрэдагаваным выглядзе – з яго выкінулі кадры з выявай расстраляных сербаў, засталася толькі магіла з расстралянымі баснійцамі. Такім чынам, атрымаўся сюжэт не пра ўзаемную варожасць этнічных груп у Босніі і Герцагавіне, а пра выключную жорсткасць сербскіх галаварэзаў у дачыненні да мірнага насельніцтва. Гэты матэрыял неаднойчы трансліраваўся па тэлебачанні краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, адпаведным чынам фарміруючы грамадскую думку.
На Беларусі ж сітуацыя з інфармаваннем пра падзеі «балканскага крызісу» складвалася дыяметральна супрацьлеглым чынам – Беларускае тэлебачанне, спасылаючыся на паведамленні расійскіх тэлеканалаў, фарміравалі ў грамадскай свядомасці стэрэатыпы сербаў як ахвяр сепаратысцкіх сіл, Еўрасупольнасці і Злучаных Штатаў Амерыкі.
Ісціна, як звычайна, знаходзілася недзе пасярэдзіне ад гэтых супрацьлеглых пунктаў гледжання. Аднак устанавіць яе польскія, чэшскія ці балгарскія журналісты здолелі б пры адпаведным тэхнічным абсталяванні ды прафесійнай падрыхтоўцы. Пакуль жа ўсходняеўрапеёскія СМІ не могуць скласці сур'ёзную канкурэнцыю амерыканскім ці брытанскім медыякарпарацыям. Таму і вымушаны спасылацца на іх паведамленні, глядзець, умоўна кажучы, на міжнародныя падзеі іх вачыма. Такая залежнасць уласціва амаль усім краінам Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Разам з тым трансфармацыя інфармацыйнай прасторы кожнай дзяржавы рэгіёна адбывалася з улікам спецыфічных асаблівасцей гэтай краіны, яе традыцый, менталітэту, а таксама ўнутраных палітычнай і эканамічнай сітуацый.
Л I ТАРАТУРА
1. Кирова С. Печать Болгарии в период переосмысления новых ценностей // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 10. 2006. № 2-3.
2. Корнилов Е. Журналистика на рубеже тысячелетий. Ростов-на-Дону, 1999.
3. Лукьянов Ф. "Смена власти" в Венгрии и метаморфозы "четвертой власти" // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 10. 2005. № 2.
4. Мелина А. Радио и телевидение Польши // Вестн. Моск. ун-та. Серия 10.1993. № 3.
5. Михайлов С. Современная зарубежная журналистика: правила и парадоксы. СПб., 2002.