Реферат: Беларускі авангард i эсэізм як вызначальныя плынi ў беларускай літаратуры XX стагоддзя
Футурыстамі абвясцілі сябе ўдзельнікі “Беларускай літара-турна-мастацкай камуны” (П. Шукайла, П. Броўка, Я. Відук). Выключна наватарскай з’явай у літаратуры 20-х гадоў абвяшчаўся паэтычны эпас М. Чарота (паэмы “Босыя на вогнiшчы”, “Чырвонакрылы вяшчун”, “Беларусь лапцюжная”).І. Багдановіч называе М. Чарота “класікам беларускага паэтычнага авангарду" [1, с.277]. Наватарскi характар паэмы “Босыя на вогнiшчы” для беларускай літаратуры заключаўся ў яе полiфанiчным гучанні, фрагментарнасці, сiмволiцы, алегарычнасці, рытмiчнай раскаванасці. Як адзначае І. Багдановіч, сімволіка і топіка твораў М. Чарота вытрыманы ў “адпаведнасці з авангарднай пралеткультаўскай мадэллю, дзе перапляталіся рысы постфутурызму і “біякасмізму” [1, с.275]. Відавочныя паралелі паміж “Босымі на вогнiшчы” М. Чарота i паэмай “Дванаццаць" А. Блока.
1.1.2 “Узвышша” і сусветны мастацкі вопыт
Літаратурны працэс у 20 стагоддзі - гэта ўзаемадзеянне самых розных мастацкіх плыняў, сістэм, напрамкаў, жанраў. Літаратурнае жыццё ў першай палове 20 стагоддзя адбывалася пад магутным уздзеяннем мадэрнізму. У творчасці пісьменнікаў-мадэрністаў адбываецца пошук новых прыёмаў і сродкаў мастацкай выразнасці.
Слушныя заўвагi адносна спецыфiкi беларускага мадэрнiзму належаць В. Максiмовiчу Адзначаючы пазiтыўны характар “уздзеяння эстэтыкi мадэрнiзму (як сiстэмы сiнтэтычнай i акумулятыўнай) на беларускую лiтаратуру - iнтэгральную частку сусветнай лiтаратуры”, В. Максімовіч разам з тым падкрэслiвае, што паскораная дынамiка развiцця беларускай лiтаратуры пачатку 20 ст., працэс дэкананiзацыi, дэнарматыўнасцi, дыфузii формаў, стыляў паспрыялi таму, што нацыянальная "версiя" мадэрнiзму цалкам не ўкладваецца ў кананiчныя рамкi гэтага культурнага феномену. Таксама неабходна мець на ўвазе “выключны патэнцыял iдэi нацыянальнага адраджэння, якая выступае як факт мастацкай структуры, як яе i светапоглядная, i ўласна мастацка-эстэтычная дамiнанта" [4, с.6].
На пачатку дваццатага стагоддзя ў беларускай літаратуры панавала так званая “адраджэнніцкая дамінанта”, якая была скіравана да патрэб фармавання беларускай нацыі і падпарадкоўвала сабе ўвесь абсяг мастацкай думкі.
Мадэрнізм не толькі меў значны ўплыў на беларускую літаратуру ў 20-я гады, але менавіта яму належыць вялікая роля ў павышэнні культуры творчасці беларускіх пісьменнікаў.
Спецыфiка беларускага мадэрнiзму: наўмысна знiжанае, травесцiйнае пераўвасабленне народнапаэтычнага эпасу, паэтызацыя паўсядзённай рэчаiснасцi, пейзажная тэматыка як вiдазмененая форма мадэрнiсцкай утопii, сацыялагiзацыя прыроды i г. д.
Вядома, што лiтаратурна-мастацкае аб'яднанне “Узвышша” вызначалася выразна наватарскiм характарам. Прычым арыентацыя на засваенне лепшых узораў сусветнай лiтаратуры была свядомай, мэтанакiраванай устаноўкай, што адлюстравана ў канцэпцыi ўзвышэнства (“Камунiкат беларускага лiтаратурна-мастацкага згуртавання “Узвышша”, “Тэзiсы”, праграмная заява “Ад беларускага лiтаратурна-мастацкага згуртавання “Узвышша”, артыкулы А. Бабарэкi “З далiн на ўзвышшы”, “Аквiтызм у творчасцi Ул. Дубоўкi, “Узвышэнская паэзiя: Аналiз паняцця”, “Паэзiя як уяўленне”).
Так, у праграмнай заяве “Ад беларускага лiтаратурна-мас-тацкага згуртавання “Узвышша” гаворыцца: “Узвышша беларускай мастацкай культуры творыцца не колькасцю паэтаў i пiсьменнiкаў, якiя б асмелiлiся абвясцiць сябе каманднымi высотамi, а якасцю той лiтаратурна-мастацкай прадукцыi, якая прыносiцца ў скарбнiцу беларускай мастацкай лiтаратуры з глыбiнь сучаснасцi, узброенай ведамi, воляю, шчырым жаданнем i энтузiязмам вялiкай творчасцi. Толькi так творыцца тое ўзвышша беларускай пралетарскай лiтаратуры, якое ўгледзяць вякi i народы” [5, с.170].
Пра арыентацыю ўзвышаўцаў на менавiта сусветны ўзровень развiцця лiтаратуры сведчыць наступная заява аб'яднання: “Яно (“узвышанскае" беларускае мастацтва - А. М.) павiнна стаць адным з тых фактаў агульнай беларускай творчасцi, якi скажа ўсяму свету, што могуць утварыць работнiкi i сяляне калiсь прыгнечанай нацыi, якi скажа, што работнiкi i сяляне гэтай нацыi маюць багатую фармальную культуру, якая з культурамi iншых, раней прыгнечаных нацый iдзе на змену “закатам” розных “вялiкiх Эўропаў" [5, с.169]. Iмкненне сяброў аб'яднання да ўзвышэння беларускай мастацкай культуры да класiчных су-светных узораў сёння з'яўляецца агульнапрынятым у нашым лiтаратуразнаўстве.
У наш час беларуская навука аб лiтаратуры адышла ад заганнай тэндэнцыi адмаўлення мадэрнiсцкiх уплываў на беларускую лiтаратуру. Айчыннымi даследчыкамi сёння даволi плённа распрацоўваецца гэта пытанне (работы Л. Корань, П. Васючэнкi, I. Багдановiч, В. Максiмовiча, Дз. Санюка i iнш.). Такiм чынам, нашы вучоныя сведчаць, што беларуская лiтаратура не стаяла наўзбоч ад сусветна-еўрапейскiх мастацкiх тэндэнцый. Арыентацыя на сусветныя мастацкiя ўзоры спрыяла павышэнню iнтэлектуальнага i мастацкага ўзроўню нашай лiтаратуры.
Мадэрнізм - найбольш паказальная з’ява для літаратуры першай паловы 20 ст. Да гэтага часу мастацтва слова ў сваім развіцці грунтавалася на мімесісе, “на вербальных упадабленнях формам быцця, як натуральным, гэтак і штучным" (В. Акудовіч), што было выкладзена яшчэ ў “Паэтыцы” Арыстоцеля. Мадэрнізм зрабіў спробу адысці ад упадаблення рэальнасці і прапанаваў новыя формы мастацкага выяўлення.
Пра мадэрнiсцкiя ўплывы на творчасць узвышаўцаў пiша Ул. Конан: “Тэзiсы эстэтычнай праграмы “Узвышша” ёсць сiнтэз класiчнай мастацкай традыцыi i лiтаратурнага наватарства першай чвэрцi 20 стагоддзя" [6, с.156], што знайшло сваё адлюстраванне ў канцэпцыi “аквiтызму”, або “жывой вады”.I. Багдановiч таксама адзначае пераемнасць эстэтычнай праграмы “Узвышша” i яе творчай рэалiзацыi з мадэрнiсцкай мастацкай парадыгмай: “Пры гэтым сцвярджэнне узвышаўскай эстэтыкi адпавядала рэчышчу еўрапейскага мадэрнiзму. ” [1, с.324].
Творчасць тагачасных беларускiх i заходнiх пiсьменнiкаў, пры ўсёй адрознасцi грамадскiх i сацыяльных умоў, адбывалася пад уплывам складаных, супярэчлiвых падзей - войнаў, разбурэн-няў iмперый, хуткiх тэмпаў тэхiчнага прагрэсу, iмклiвага раз-вiцця псiхалогii, фiласофii. Iдэi тых жа З. Фрэйда, А. Бергсона, О. Шпенглера былi вядомыя ў Савецкiм Саюзе. Новы вопыт патрабаваў адпаведных сродкаў мастацкага ўвасаблення, абнаў-лення прыёмаў мастацкай выразнасцi.
Навацыi згуртавання “Узвышша”: кантрастная вобразнасць, “жывапiсанне словам”, акцэнт на асацыятыўную рытмiку вобраза, метафарычная канцэнтрацыя (творы Я. Пушчы, Ул. Дубоўкi, Т. Кляшторнага, М. Лужанiна, В. Маракова, Ул. Жылкi).
1.1.3 Фармальныя пошукі Ул. Дубоўкі ў жанры паэмы
Сярод маладых пісьменнікаў 20-х гадоў 20 стагоддзя асабліва вылучаўся Ул. Дубоўка. Яго паэтычны трыпціх “Кругі”, “Штурмуйце будучыні аванпосты", "І пурпуровых ветразей узвівы” - адна з самых адметных з'яў у беларускай паэзіі 20-х гадоў. Ул. Дубоўка значна ўзбагаціў паэму ў фармальных адносінах. “Штурмуйце будучынi аванпосты" - гэта паэма - “камбайн”: для яе структуры ўласціва змяшэнне паэтычных родаў i жанраў, выкарыстанне фальклорных форм i прыёмаў. Выкарыстанне міфа-фальклорнага матэрыялу, па меркаванню В. Максі-мовіча, дазваляе гаварыць пра “пазакантэкст" твора, “другі ўзровень” твора, пра “культуратворчасць як асобы від мастацкага мыслення і мастацкай рэфлексіі" [7, с.71]. І далей даследчык працягвае: “Культуратворчасць станавілася адмысловай умовай падключанасці да сусветнай культурнай традыцыі. ” [7, с.73]. Своеасаблiвай лiра-паэмай з'яўляецца цыкл “Крыху восенi i жменька кляновых лiстоў”.
Паэмы Ул. Дубоўкi з'явіліся ўвасабленнем тэорыi ўзвышэнства ў галiне стылю: “Тварэнне новых форм", “эксперыменты па кампазіцыі”, музычнасці мовы, сказавай фразеалогіі”, “эксперыменты па аднаўленні паэтычнай лексікі шляхам новага асэнсавання слоў і надання ім новых функцый, вызначаных новым светаадчуваннем”, усе гэтыя моманты, пералічаныя ў тэарэтычных артыкулах А. Бабарэкі, увасоблены ў паэме “I пурпуровых ветразей узвiвы.".
А. Бабарэка прапанаваў тэорыю "кантраснага вобраза", які павінен быць пакладзены ў аснову твора. Менавіта на кантрасным прынцыпе і пабудаваны эксперыментальныя паэмы Ул. Дубоўкі: спрэчка Лiрыка i Матэматыка - асноўны кампазiцыйны прыём паэмы “I пурпуровых ветразей узвiвы.", Пасажыра i Кандуктара - паэмы “Штурмуйце будучынi аванпосты”. Трэба адзначыць, што кантрасны вобраз атрымаў шырокае распаўсюджанне ў сусветнай паэзіі (П. Элюар, Л. Арагон, Р. Дэснос, творчасць сюррэалістаў).
В. Максімовіч даводзіць “патэнцыйную спрычыненасць паэмнай структуры Дубоўкі да новай, мадэрнісцкай парадыгмы, лучнасць яго светапогляду з новым мысленнем, з новымі тэндэнцыямі ў літаратуры, якія напрамую звязаны з працэсамі актывізацыі суб'ектыўнага волевыяўлення мастака" [7, с.71].
А. Кабаковіч у манаграфіі “Беларускі свабодны верш” (1984) піша і пра дысметрычны верш як адну з форм праяўлення эксперыментатарства.
Творчасць Ул. Дубоўкі вылучаў пошук “красы” (мадэрнісцкі прынцып). Прычым “красы” гордай. Вершам паэта ўласціва майстэрства гукавой iнструментоўкi, рытмiчная гнуткасць паэтычнага радка, высокая культура рыфмы, абнаўленне жанравых форм (зборнiкi “Строма”, “Там, дзе кiпарысы”, “Трысцё”, “Сredo”, “Наля”). Роля Ул. Дубоўкi ва ўзбагачэннi выяўленчых магчымасцяў беларускай паэзii выключная.
1.1.4 Ф. Аляхновіч і “новая драма”
Францішак Аляхновіч - беларускі тэатральны дзеяч, таленавіты драматург, рэжысёр, акцёр.Ф. Аляхновіч стаяў ля вытокаў беларускага Адраджэння пачатку 20 ст. Ігнат Дварчанін надзвычай высока ацэньваў дзейнасць Ф. Аляхновіча ў адраджэнні беларускага тэатральнага мастацтва, называў яго бацькам беларускай драматургіі.
“Драматургічны “жанр" Францішка Аляхновіча жыве найперш на ўзроўні ідэі, быцця, космасу. Творчасць драматурга цесна знітавана з той новай мастацкай парадыгмай, якая знайшла сваё адлюстраванне ў класіцы такіх знакамітых майстроў драматургічнага жанру, як Генрык Ібсен, Марыс Метэрлінк, Бернард Шоу, Герхард Гаўптман, Юхан Аўгуст Стрындберг, Антон Чэхаў. Драматычная прастора іх твораў пры ўсёй сваёй “эмпірычнай" простасці, празрыстай яснасці здаецца ўбачанай праз прызму прывіднага свету, у якім за знешне досыць распаўсюджаным, добра знаёмым праступае яго ірацыянальны, у многім сімвалічны, сэнс. Творчасць сусветна вядомых мастакоў была непарыўна звязана з працэсамі далейшага паглыбленага пазнання жыцця ва ўсёй яго складанасці, шматмернасці, паўнаце, адметная сваёй псіхалагічнай заглыбленасцю" [4, с.322].
В. Максімовіч адзначае, што гэта тэндэнцыя захапіла і беларускую драматургію пачатку 20 ст.: “У эпіцэнтр яе мастацкіх задач, апроч усяго, трапілі і найважнейшыя пытанні чалавечага быцця, экзістэнцыя асобы ў складаных варунках зрушанага дэфармаванага свету, сутнасць якога выяўлялася перадусім у ігнараванні маральных запаведзяў, маральнага імператыву. Чалавек усё часцей заставаўся сам-насам з паўсюднымі недарэчнымі пярэваратнямі лёсу, з неадступным насланнём сіл зла" [4, с.322].
Паказальна, што дзеяча нацыянальна-вызваленчага руху Ф. Аляхновіча цікавіць не нацыянальная сутнасць герояў, а тое, “што родніць іх з трансцэндэнтальным пачаткам па-за межамі свайго “я”, з духоўным пачаткам свету" [8, с.54]. Гэта сведчыла пра выразна новы падыход да стварэння персанажа.
В. Максімовіч зазначае: “У цэнтры “новай драмы" - чалавек як ён ёсць, з усімі магчымымі і наяўнымі выдаткамі тых умоў і абставінаў, да якіх воляй лёсу яму давялося спрычыніцца. Увагу “навадрамаўцаў” прыцягвала найперш асоба, пазбаўленая аднамерных характарыстык, дзеянні і паводзіны якой недапушчальна вытлумачыць адной, хай сабе і галоўнай, прычыннай дамі-нантай" [4, с.325].
эсэізм беларускі авангард літаратура
Ф. Аляхновіч не тлумачыць прычыну чалавечых няшчасцяў герояў сацыяльнай няроўнасцю, што “пазбаўляе яго драматургію ад прамой сацыяльнай заангажаванасці і ідэалагічнай аднамернасці” [4, с.325].
Асноўную перадумову з’яўлення твораў з яскрава выяўленым паглыбленнем ва ўнутраны свет героя, у яго падсвядомасць, ірацыянальнае В. Максімовіч бачыць у “самой эпосе “крызісу мастацтва”, калі значна была падарвана вера ў магутнасць пазітывісцкай навукі, у заканамернасць і эвалюцыю развіцця гістарычнага працэсу, культуры, сацыяльнага арганізма наогул” [4, с.325].
Генезіс “новай драмы" многія даследчыкі выводзяць з філасофска-псіхалагічнага рамана, у рэчышчы якога плённа працаваў і Ф. Дастаеўскі. “Навадрамаўцы" ў многім ішлі за вялікім рускім пісьменнікам, абапіраючыся на яго здабыткі ў галіне псіхалагічнага аналізу, на спасціжэнні дваістай натуры свайго героя, якая выяўлялася найперш у сутыкненні “нерухомых ідэй” і “несумяшчальных" пачуццяў. Яны запазычылі ў яго метад псіхалагічнага даследавання, паводле якога ўнутраная працэсуальнасць чалавека залежыла не ад уздзеяння знешняга асяроддзя, а ад стыхійна ўзнікаючых духоўных імпульсаў" [4, с.328].