Курсовая работа: Літаратура старажытнай Русі
2. Арыгінальная літаратура
Даволі высокі ўзровень культурна-гістарычнага развіцця ўсходніх славян, дасягнуты імі ў X–XI ст., а таксама ідэйна-мастацкая сталасць зарубежнай, перакладной літаратуры, якая служыла ўзорам для пераймання, паскорылі станаўленне арыгінальнай старажытнарускай літаратуры і прадвызначылі яе вельмі хуткі ўзлёт. За адносна кароткі час яна дасягнула вялікай ідэйна-ма-стацкай вышыні і жанравай разнастайвасці, стала ўпоравень з развітымі літаратурамі сярэдневяковай Еўропы і дала чалавецтву творы сусветнага значэння. Вядучымі літаратурнымі жанрамі на Русі былі жыціе, аратарская проза (слова, казань, пропаведзь) і гістарычная аповесць – летапіс.
2.1 Жыціі
Зараджэнне арыгінальнай старажытнарускай агіяграфіі стала магчымым дзякуючы ўзнікненню на Русі культу мясцовых святых, што ў сваю чаргу было цесна звязана з важнымі ідэйна-палітычнымі задачамі часу. Кіеўская дзяржава і руская царква настойліва імкнуліся да палітычнай незалежнасці ад Візантыі. Гэтай мэце і служылі заснаванне ў Кіеве ў XI ст. асобнай мітраполіі і кананізацыя першых рускіх святых.
Найбольш значныя помнікі старажытнарускай жыційнай літаратуры – «Сказанне пра Барыса і Глеба» і «Жыццё Феадосія Пячорскага».
Браты Барыс і Глеб, сыны кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча, у 1015 г., пасля смерці свайго бацькі, былі забіты старэйшым братам Святаполкам, які баяўся іх палітычнай канкурэнцыі. Яраслаў Мудры ў цяжкай барацьбе за вярхоўную ўладу перамог Святаполка, авалодаў стольным Кіевам і неўзабаве дамогся афіцыйнай кананізацыі сваіх братоў-нябожчыкаў як першых рускіх святых. Дзесьці ў сярэдзіне XI ст. у Кіеве і было напісана невядомым аўтарам «Сказанне пра Барыса і Глеба». Твор не зусім адпавядае класічнай схеме агіяграфічнага жанру, паводле якой звычайна складаліся тыповыя жыціі хрысціянскіх святых. Гэта не біяграфіі герояў, якія вызначыліся сваімі ўчынкамі перад царквой і пацярпелі за веру. У цэнтры жыція трагічная гісторыя двух князёў, якія загінулі па палітычных матывах. Барыс і Глеб – прыкладныя сыны і браты, паслухмяныя сваім бацькам і старшым у родзе князям, яны свята захоўваюць традыцыі продкаў, феадальны васальны этыкет. Яны пакорліва сустракаюць смерць, не змагаюцца за сваё жыццё. Гэтая пакорлівасць яшчэ не давала падставы разглядаць іх як хрысціянскіх герояў, як святых, таму ў творы подзвігу Барыса і Глеба нададзена царкоўна-рэлігійнае гучанне. Іх паводзіны, іх здзіўляючае «непраціўленне злу насіллем» пададзены як прыемныя Богу найвышэйшыя хрысціянскія дабрачыннасці. Аўтар прымушае сваіх герояў самаахвярна і пакорліва, з малітвай на вуснах, прасякнутай пачуццём выкананага абавязку і глыбокай любві да Усявышняга, з аптымізмам і надзеяй сустракаць смерць. Аповесць завяршаецца ўзнёсла-рытарычнай пахвалой святым, якія называюцца «блажэннымі пакутнікамі Хрыста», абаронцамі Рускай зямлі. Гэтая тэндэнцыйнасць і публіцыстычнасць, пэўны схематызм і ўмоўнасць твора, яго насычанасць мастацкім вымыслам абумоўлены законамі агіяграфічнага жанру, а таксама тым комплексам маральна-палітычных, царкоўна-рэлігійных і літаратурных задач, якія стаялі перад аўтарам жыція. Аднак вялікая драматычная напружанасць і агульны лірычны тон апавядання, яго гістарызм, мастацкая праўдзівасць апісання асобных сцэн, у цэлым занадта зямныя вобразы князёў і іх трагічны лёс не толькі надаюць гэтаму твору значную пазнавальную вартасць, але і робяць яго яркай літаратурнай з'явай свайго часу. Нездарма «Сказанне пра Барыса і Глеба» было ў ліку найбольш чытэльных твораў жыційнай літаратуры на землях усходніх славян у эпоху Сярэднявечча.
У іншым плане складзена «Жыццё Феадосія Пячорскага», вядомага царкоўна-палітычнага дзеяча Старажытнай Русі. Твор напісаны ў канцы XI – пачатку XII ст. Нестарам, манахам Кіева-Пячорскага манастыра, заснавальнікам якога быў Феадосій. Паводле агульнай кампазіцыі гэтае жыціе значна бліжэй да класічных узораў агіяграфічнага жанру, чым «Сказанне пра Барыса і Глеба»: мае традыцыйны ўступ, гісторыю жыцця і падзвіжніцкай дзейнасці галоўнага героя, апавяданне пра цуды і заключэнне. Феадосій – сапраўдны, паводле сярэдневяковых хрысціянскіх уяўленняў, герой свайго часу, святы, які ўвасабляе светла-ўзнёслы, ідэальны пачатак у жыцці. Яму супрацьпастаўляецца ў творы яго маці – сімвал усяго зямнога, матэрыяльна-бытавога. Горача любячы сына, яна ўсімі сіламі і сродкамі перашкаджае Феадосію стаць манахам-аскетам і аддацца служэнню Богу. На гэтым і будуецца канфлікт у пачатку жыція. Асноўная частка твора прысвечана апісанню падзвіжніцкага жыцця Феадосія ў манастыры, яго духоўнага самаўдасканальвання і кар'еры ад простага манаха да ігумена. Тут сумяшчаюцца два планы: з аднаго боку, агіяграфічная ідэалізацыя вобраза святога ўгодніка і яго панегірычна-рытарычнае ўслаўленне, а з другога – праўдзівы паказ рэальна-гістарычнага чалавека з будзённымі, зямнымі клопатамі і справамі, рэалістычнае апісанне суровага манастырскага жыцця. Паступова біяграфічная аповесць пераходзіць у своеасаблівы збор навел, кожная з якіх служыць ілюстрацыяй святасці галоўнага героя, яго найлепшых чалавечых дабрачыннасцей. Характэрная асаблівасць гэтага жыція – спалучэнне жыццяпісу Феадосія з гісторыяй Кіева-Пячорскага манастыра, важнага цэнтра культуры Кіеўскай Русі, дзе былі створаны многія выдатныя помнікі старажытнарускага пісьменства і ўзгадаваны цэлы шэраг вядомых царкоўна-палітычных і культурных дзеячаў усходніх славян.
«Жыццё Феадосія Пячорскага» паслужыла адной з літаратурных крыніц Кіева-Пячорскага пацерыка, што ўяўляе сабой серыю займальных дыдактычных навел з жыцця пячорскіх манахаў. Пачатак зборніку паклала перапіска ўладзіміра-суздальскага епіскапа Сімона з кіеўскім манахам Палікарпам, якія жылі ў канцы XII – першай палове XIII ст. Да іх апавяданняў былі далучаны «Жыццё Феадосія Пячорскага», летапісныя апавяданні пра пячорскіх манахаў і іншыя творы. Асноўнай жа крыніцай Кіева-Пячорскага пацерыка паслужылі вусныя легенды і паданні, якія бытавалі ў сценах славутага манастыра. Зразумела, рэчаіснасць адлюстравана ў пацерыку з пункту погляду царкоўна-рэлігійных ідэалаў, у ім услаўляецца аскетычнае жыццё, а станоўчымі героямі выступаюць манахі, якіх сёння мы ўяўляем нейкімі дзівакамі, людзьмі, адарванымі ад жыцця, крайне адсталымі, прымітыўнымі і кансерватыўнымі. Не трэба, аднак, забываць, што ў эпоху Сярэднявечча манастыры былі важнымі цэнтрамі пісьменства, а найбольш адукаваныя манахі – актыўнымі ўдзельнікамі культурнага прагрэсу. Менавіта як помнік культуры свайго часу, старажытнарускай літаратуры і выклікае гэты зборнік найбольшую цікавасць. Жывасць і разнастайнасць займальнага сюжэтнага апавядання, спалучэнне гістарычна-дакладнага і літаратурнага, рэальнай жыццёвай праўды і фантазіі, будзённа-бытавога і ўзнёслага, незвычайнага, «прывабнасць прастаты і вымыслу» Кіева-Пячорскага пацерыка, пра якую гаварыў А.С. Пушкін, на працягу стагоддзяў прыцягвалі чытачоў.
Апрача жыцій агульнарускага характару, якія ствараліся ў Кіеве, у эпоху феадальнай раздробленасці ў сувязі з ростам грамадска-палітычнай самастойнасці асобных зямель, развіццём у іх культуры і пісьменства, агіяграфічныя творы пачалі ўзнікаць у іншых гарадах Русі: у Полацку, Смаленску, Пскове, Ноўгарадзе. Як і кіеўскія жыціі, яны ўяўляюць сабою своеасаблівыя гістарычныя аповесці, мастацкія нарысы жыцця герояў, выдатных людзей часу, якія вызначыліся сваімі ўчынкамі, сваёй дзейнасцю, сваімі духоўнымі якасцямі і заслужылі добрай памяці і ўшанавання.
У XII ст. у Полацку жыла Ефрасіння-Прадслава, унучка князя Усяслава Чарадзея. Яшчэ зусім юнай яна пакінула свецкае жыццё і пайшла ў манастыр. Падзвіжніцкая дзейнасць Ефрасінні спрыяла развіццю асветы, культуры і мастацтва ў Полацкай зямлі. З яе імем звязана будаўніцтва дзвюх цэркваў у Полацку, заснаванне манастыра, стварэнне выдатнага помніка прыкладнога мастацтва Старажытнай Русі – славутага крыжа Лазара Богшы і іншыя культурныя пачынанні. Пад канец жыцця яна падарожнічала ў «святую зямлю» Палесціну, памерла ў Ерусаліме ў 1173 г. У канцы XII – пачатку XIII ст. было напісана на царкоўнаславянскай мове «Жыццё Ефрасінні Полацкай». Галоўная гераіня паказана як асветніца, што з маладых гадоў выявіла незвычайную любоў да ведаў, да духоўнага самаўдасканалення і бачыла сваё прызванне ў тым, каб служыць умацаванню хрысціянства ў Полацкай зямлі і ўзняць культурна-асветніцкі і маральны ўзровень сваіх суайчыннікаў. Яна сама перапісвала кнігі, клапацілася пра будаўніцтва ў Полацку новых храмаў і манастыроў, маладзейшых вучыла «чистоте душевной». У «Жыцці Ефрасінні Полацкай» у храналагічнай паслядоўнасці выкладзены асноўныя этапы біяграфіі гераіні. Твор вылучаецца спакойным тонам апавядання, павольным разгортваннем падзей. Кульмінацыі дзеянне дасягае тады, калі зусім яшчэ юная Прадслава (свецкае імя) канчаткова вырашае назаўсёды пакінуць свет і самаахвярна падацца ў манастыр. Горка плача цётка, у роспачы бацька. «Жалостно терзаше власы главы своея», ён галосіць: «Горе мне, чадо мое! По что се сотворила еси, печаль души моей принесе? Люте мне, чадо мое сладкое, жалости сердца моего! О горе мне, чадо мое милое!» Аднак мэтаімкнёная і настойлівая Ефрасіння застаецца непахіснай. Паступова, але ўпэўнена яна здзяйсняе ўсе свае планы і задумы. Нягледзячы на адсутнасць знешняй займальнасці, у жыціі адчуваецца ўнутраная напружанасць, высокая духоўная страсць і апантанасць падзвіжніка, які глыбока верыць у сваю высокую місію на зямлі. Твор завяршае панегірычная пахвала гераіні. З аднаго боку, аўтар не меў права не прытрымлівацца асноўных правіл нарматыўнай хрысціянскай эстэтыкі для агіяграфічыага жанру, якія патрабавалі паказу ідэальнага героя, таму Ефрасіння значна прыўзнята, ідзалізавана і пазбаўлена многіх жывых, індывідуальных рыс. З другога – ён не мог зусім адрывацца ад жыцця, цалкам ігнараваць факты біяграфіі гераіні, таму ў творы адносна мала цудоўнага, незвычайнага, а літаратурны схематызм і ўмоўнасць, дыдактычная рыторыка і мастацкі вымысел спалучаюцца з гістарычнай дакладнасцю, жывасцю і жыццёвай праўдзівасцю апавядання. Сэнс жыція ў гарачай пропаведзі асветы, духоўнай дасканаласці чалавека, падзвіжніцтва ў імя ідэі, хрысціянскага гуманізму. «Жыццё Ефрасінні Полацкай» асабліва цікавае і каштоўнае як адзін з першых твораў, напісаных на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Твор мясцовы па змесце і паходжанні, помнік рэгіянальнага пісьменства, якое было своеасаблівым пераходным мостам ад літаратуры агульнарускай да ўласна беларускай. Гэтае жыціе ў жанравых адносінах аб'ядноўвае біяграфічную аповесць, хаджэнне і пахвалу і стаіць ля вытокаў беларускай арыгінальнай гістарычнай прозы старажытнага перыяду.
Вобраз Ефрасінні Полацкай стала «прапісаўся» ва ўсходнеславянскай культуры. Адразу пасля смерці яна была ўзведзена рускай праваслаўнай царквой у ранг святых, а ў 1547 г. афіцыйна кананізавана. 23 мая лічыцца у рускім праваслаўным календары яе днём. У 1870 г. рэшткі святой Ефрасінні былі перавезены з Кіева-Пячэрскай лаўры (туды яны трапілі ў 1178 г.) у Полацк; у 1910 г. усе мошчы беларускай асветніцы вярнуліся на радзіму, у Полацк (Спаса-Ефрасінеўская царква). Дарэчы, дзякуючы гэтым падзеям, да гісторыі выдатнай усходнеславянскай асветніцы далучылася пэўным чынам і Гомельшчына. Як сведчанне вялікай папулярнасці Е. Полацкай ва ўсходніх славян з’яўляюцца дайшоўшыя да нас царкоўныя спевы 16–18 стст. аб ёй. Легендарнае жыццё Ефрасінні Полацкай стала аб’ектам адлюстравання ў творах многіх беларускіх пісьменнікаў (У. Арлоў, В. Іпатава, І. Чыгрынаў і інш.).
У XII–XIII ст. мясцовая літаратура пачала зараджацца і ў суседнім з Полацкам Смаленску. Як і полацкая, яна таксама развівалася ў русле агульнарускіх культурных традыцый і моцна апіралася на кіеўскую літаратурную спадчыну. Дзесьці ў сярэдзіне XIII ст. мясцовы манах Яфрэм напісаў жыціе, прысвечанае смаленскаму прапаведніку Аўрамію, які жыў у другой палове XII – пачатку XIII ст. У цэнтры твора апісанне цяжкіх фізічных і духоўных выпрабаванняў галоўнага героя, яго вельмі нялёгкага, цярністага шляху да ўсеагульнага прызнання. Высокая адукаванасць і папулярнасць Аўрамія выклікалі зайздрасць і лютую нянавісць мясцовага духавенства. Яно ўзвяло на яго паклёп, абвінаваціла ў ерасі і разам з фанатычным раз'юшаным натоўпам учыніла публічны здзек з яго і асмяянне. Толькі дзякуючы незвычайнай вытрымцы, стойкасці, высакароднасці Аўрамій змог атрымаць маральную перамогу. Дынамічнае развіццё дзеяння і драматычнае напружанне сюжэта прыкметна запавольваецца і паслабляецца ў творы лірычнымі адступленнямі і багаслоўскімі разважаннямі аўтара, для якога царкоўна-рэлігійныя і маральна-дыдактычныя мэты былі галоўнымі. «Жыццё Аўрамія Смаленскага» вылучаецца сярод іншых агіяграфічных твораў як сваім зместам і героем, так і тым, што ў аснове яго сюжэта ляжыць новы тып канфлікту: галоўнаму герою супрацьстаяць не паганыя іншапляменнікі – язычнікі, а фанатычны, варожа настроены натоўп адзінаверных хрысціян.
2.2 Аратарская проза
Значнага развіцця дасягнула на Русі аратарская проза. Яна ўзнікла пад уплывам класічных узораў грэка-візантыйскай патрыстыкі, створанай айцамі царквы. Помнікі царкоўнага і свецкага красамоўства паводле характару падзяляюцца на дыдактычныя (павучальныя) і ўрачыстыя. Сярод нешматлікіх твораў арыгінальнай старажытнарускай павучальнай літаратуры найбольш вядомы павучанні Лукі Жыдзяты, Феадосія Пячорскага і Уладзіміра Манамаха, у якіх аўтары, зыходзячы з прынцыпаў хрысціянскай этыкі і народнай маралі, выкладаюць правілы паводзін чалавека.
Відным прадстаўніком урачыстага красамоўства старажытнай Русі быў кіеўскі мітрапаліт Іларыён. Яму належыць славутае «Слова пра закон і дар божы» (1037–1050). Асноўны змест гэтага твора – услаўленне новай веры і магутнасці Кіеўскай дзяржавы; галоўная ідэя – пропаведзь яе палітычнай і царкоўнай незалежнасці ад Візантыі. Цэнтральную частку твора займае пахвала-панегірык князю Уладзіміру як храбраму воіну, мудраму валадару, настаўніку-асветніку, што садзейнічаў умацаванню міжнароднага аўтарытэту Рускай зямлі і ўсталяваў на землях усходніх славян хрысціянства. Узнёсла-рытарычнае паводле стылю, стройнае па кампазіцыі і глыбока патрыятычнае «Слова» Іларыёна – своеасаблівы гімн Русі, што, як кажа аўтар, «ведома и слышима есть всеми концы земли».
Высокаадукаванай асобай у XII ст. быў Клімент Смаляціч, царкоўны дзеяч і пісьменнік-прапаведнік. Сваю кар'еру ён пачаў манахам у Смаленску, у 1147 г. быў узведзены на пасаду кіеўскага мітрапаліта. Як піша старажытнарускі летапісец, Клімент «бысть книжник и философ так, якож в Руской земли не бяшеть, бо зело книжен и учителен и философ великий, и много писання написав». Захаваўся адзін яго твор – «Пасланне Фаме прэсвітэру», які абвінавачваў пісьменніка ў тым, што апошні ў сваіх творах больш апіраўся на філосафаў-язычнікаў Арыстоцеля і Платона, чым на хрысціянскія аўтарытэты. Для творчай манеры Смаляціча характэрны алегарычна-сімвалічны падыход да Свяшчэннага Пісання, іншасказальнае тлумачэнне біблейскіх тэкстаў.
Славай Златавуста карыстаўся на Русі Кірыла Тураўскі (каля 1130–1182 гг.), пісьменнік-прапаведнік і царкоўна-палітычны дзеяч, выдатны майстар аратарскай прозы. Ён нарадзіўся ў Тураве, сталіцы княства, якое знаходзілася тады ў сферы магутнага культурна-палітычнага ўплыву блізкага Кіева. Паходзіў з сям'і багатых мяшчан. У родным горадзе Кірыла атрымаў вельмі высокую на той час адукацыю. Даволі рана пастрыгся ў манахі ў мясцовым манастыры і аддаўся літаратурнай творчасці. Дзякуючы ўсебаковай падрыхтаванасці, глыбокаму веданню хрысціянскай літаратуры, вялікаму таленту пісьменніка і аратара, прыкладным паводзінам ён набыў высокі аўтарытэт у родным горадзе і быў абраны тураўскім епіскапам.
Кірыла Тураўскі быў яркай творчай асобай, арыгінальным і таленавітым мастаком слова, сапраўдным паэтам. Ён праславіўся як выдатны прамоўца, пранікнёны прапаведнік, што горача клапаціўся пра культурнае развіццё і духоўную дасканаласць суайчыннікаў. Абапіраючыся на лепшыя традыцыі антычнай і візантыйскай аратарскай прозы, ён давёў старажытнарускае ўрачыстае красамоўства да ўзорных вяршынь. Захавалася значная творчая спадчына гэтага пісьменніка. Яго пяру бясспрэчна належаць «Аповесць пра беларызца і манаства», «Казанне пра чарнарызскі чын», «Аповесць пра бяспечнага цара і яго мудрага саветніка», 2 каноны, 8 слоў-павучанняў, як напрыклад, «Слова на вербніцу», «Слова на вялікдзень», «Слова на ўшэсце» і каля 30 малітваў.
Найбольш ярка магутны паэтычны талент пісьменніка-мастака выявіўся ў яго словах з нагоды розных царкоўна-рэлігійных свят. Праз традыцыйнасць зместу, звязанага з біблейскай тэматыкай, і рэлігійную абалонку гэтых твораў шырока прарываецца сапраўднае захапленне чалавека радасцю жыцця і пазнання, хараством прыроды, яго неадольнае імкненне да духоўнай дасканаласці, да ідэалу. Словы вылучаюцца незвычайным багаццем вобразаў і паэтычнай мовы, глыбокай эмацыянальнасцю і лірычным драматызмам, вялікай мастацкай сілай. Пісьменнік шырока карыстаўся эпітэтамі і метафарамі, воклічамі і зваротамі, ствараў разгорнутыя параўнанні, тонка адчуваў стылістычнае адзінства і мастацкую цэласнасць твора. Каб зрабіць больш зразумелымі, даступнымі і нагляднымі высокія ідэі і абстрактныя ісціны, але не збіцца на прамы дыдактызм і голую рыторыку, Кірыла Тураўскі найчасцей звяртаўся да алегарычна-сімвалічнага тлумачэння біблейскіх тэкстаў і з'яў прыроды – галоўнага яго мастацка-творчага прыёму. Гэта быў вялікі майстра асацыятыўных вобразаў. Невычэрпнае паэтычнае ўяўленне, вялікая сіла ідэйнай перакананасці і натхнення давалі яму магчымасць не толь