Курсовая работа: "Золата" Ядвігіна Ш. і станаўленне беларускага рамана
Алегорыі Ядвігіна Ш., як лічыць [ складаюць лепшую частку яго мастацкай спадчыны. Гэта невялічкія па памеру апавяданні-байкі, разнастайныя не толькі па тэматыцы, але і па эмацыянальнай афарбоўцы. Для іх характэрны, то лёгкі гумар, то з’едлівая палітычная сатыра, то пранікнёны лірызм.
У баечным стылі напісаны амаль усе алегарычныя апавяданні Ядвігіна Ш. У адпаведнасці з асаблівасцямі баечнай апавядальнай манеры пісьменнік стварае то гумарыстычную сцэнку, то злую сатырычную камедыю. Ён старанна выпісвае характары герояў сваіх невялічкіх твораў, пры гэтым карыстаецца таксама баечнымі сродкамі мастацкай тыпізацыі: характары тыповыя, яны пададзены ў складаных грамадскіх узаемаадносінах, аднак не маюць індывідуальных рыс, пазбаўлены рэалістычнай канкрэтызацыі, псіхалагізм у іх у значнай ступені абагульнены.
Асвета, навука, лічыць Ядвігін Ш., - адзін з самых асноўных сродкаў паляпшэння жыцця народа. Зрабіць беларускага мужыка пісьменным і свядомым – такая, на думку пісьменніка, бліжайшая мэта нацыянальнай інтэлігенцыі. І ўвесь пафас сваёй сатыры пісьменнік накіроўвае супраць тых сацыяльных умоў, якія параджаюць ненармальныя грамадскія з’явы, ствараюць свайго рода зачараванае кола – каб выбіцца з галечы, селяніну трэба пазбавіцца сваёй духоўнай цемнаты, неадукаванасці, але перашкодай на шляху да адукацыі стаіць та самая галеча, матэрыяльная незабяспечанасць.
Апавяданні-байкі Ядвігіна Ш. узбагацілі маладую беларускую прозу цэлай гамай сродкаў мастацкай сатыры. Сатырычна-гумарыстычная афарбаванасць апавядання Ядвігіна Ш. ствараецца і трапнай камічнасцю сюжэтных сітуацый, і яркай моўнай характарыстыкай дзеючых асоб, і ўменнем паказаць унутраную сутнасць з’явы праз раскрыццё яе знешніх супярэчнасцей і г.д.
Пачатковы этап у развіцці жанру беларускага апавядання з’яўляецца па сутнасці перыядам станаўлення апавядальнай культуры нашай прозы і ў першую чаргу літаратурнай мовы.
Ствараючы алегарычныя апавяданні, беларускія пісьменнікі яшчэ не адчувалі пільнай патрэбы ў пашырэнні лексічнага складу мовы. Яны бралі матэрыял для алегарычных вобразаў з сялянскага быту, з прыроды, тэматыка і праблематыка алегорый амаль цалкам былі звызаны з жыццёвымі абставінамі беларускага селяніна. Псіхалагічная ж характарыстыка дзеючых асоб у алегарычным апавяданні ў значнай ступені абмежавана ўмоўнасцю самаго жанру. Таму развіццё літаратурнай мовы ў прозе на першай стадыі праходзіла не столькі ў напрамку яе лексічнага ўзбагачэння, колькі ўзбагачэння яе тропамі, іншымі словамі, адбывалася мастацкае асэнсаванне і ўпарадкаванне семантычных змяненняў слоў.
Гэта быў працяг той стылявой работы, якая стагоддзямі праводзілася ў жывой размоўнай практыцы народа, у народнай паэтычнай творчасці, у творчасці паэтаў XIXст.
Ядвігін Ш. – майстар моўных характарыстык. Яго алегарычныя апавяданні – жывы прыклад багатай сінанімічнасці, метафарычнасці беларускай мовы, сведчанне яркасці і свежасці яе тропаў.
Пісьменнік-гуманіст шчыра спачувае бедам народным, і ў яго апавяданнях гучыць вялікая павага да чалавека працы і пратэст супраць сацыяльнай несправядлівасці. Голас пісьменніка становіцца гнеўным, калі ён расказвае пра абяздоленных людзей.
Звяртаючыся да псіхалагічна-бытавога апавядання, Ядвігін Ш. павінен быў знайсці такія суадносіны агульнага і адзінкавага ў структуры літаратурнага вобраза, каб за прыватнасцямі непрыкметна, але выразна адчувалася дзеянне ўсеагульных жыццёвых заканамернасцей. Такая задача стаяла перад усёй беларускай прозай, якая на сваім раннім этапе станаўлення характэрызавалася пэўнай апісальнасцю, прыземленасцю, што ішлі да маладосці і нявопытнасці яе майстроў.
Кожны з празаікаў шукаў сваіх шляхоў гэтым напрамку. Я. Колас амаль адразу знайшоў патрэбны для рэалістычнай тыпізацыі сінтэз агульнага і прыватнага ў мастацкім вобразе. У З. Бядулі, які прыйшоў да рэалізму праз пэўны перыяд рамантычнага ўспрыняцця рэчаіснасці, гэтыя пошукі зацягнуліся. Не адразу авалодаў сакрэтамі рэалістычнай тыпізацыі і Ядвігін Ш. Адметная рыса яго псіхалагічных апавяданняў, нават лепшых, - выключнасць і саміх герояў, і тых абставін, у якіх яны жывуць і дзейнічаюць. Індывідуальнае ў мастацкіх вобразах бытавых апавяданнях Ядвігіна Ш. выступае настолькі выключным і непаўторным, што за ім цяжка ўбачыць аб’ектыўную жыццёвую заканамернасць. Жыццёвыя факты, учынкі герояў, іх паводзіны падаюцца пісьменнікам як нічым не растлумачаныя выпадковасці. У гэтым слабасць Ядвігіна Ш. як рэаліста.
Імкненнем да псіхалагічнага аналізу ў мастацкай прозе, майстэрствам будаваць востры драматычны сюжэт Ядвігін Ш. унёс прыкметны ўклад у развіццё беларускай прозы наогул і жанру апавядання і прыватнасці.
2. Мастацкія асаблівасці першага беларускага рамана
Праз некаторы час Ядвігін Ш. пачынае супрацоўнічаць у газете “Беларусь”, друкуе там сваю аповесць “Золата” (1920), адзін з першых твораў бўйнога эпічнага жанру ў беларускай літаратуры. Аповесць “Золата” – твор не закончаны. І тым не менш ён вельмі цікавы па некаторых сваіх мастацкіх якасцях і як адзін з першых твораў беларускай прозы вялікага эпічнага жанру.
“Золата” – гэта сур’ёзная спроба стварэння псіхалагічнай аповесці. У творы напружаны дэмакратычны сюжэт (прычым драматызм унутраны), намечана логіка развіцця характараў, ёсць цікавыя псіхалагічныя даследаванні. А гэта з’яўляецца значным дасягненнем маладой беларускай прозы.
Аповесць з’явілася лагічным працягам той работы па ўзбагачэнні апавядальнай культуры беларускай прозы, якая праводзілася пісьменнікам дагэтуль у бытавых апавяданнях. Тое, што ў іх толькі намячалася, тут выявілася больш поўна: уменне падаць жыццёвыя з’явы з поўнай глыбінёй, з падтэкстам. Свядомае выкарыстанне няўласна-простай мовы з мэтай стварыць аб’ёмнасць слоўнага малюнка.
Ядвігін Ш. даследуе ў аповесці душэўны свет герояў, спрабуе намаляваць характар. І многае яму ўдаецца. Так, па-мастацку пераканаўча падаюцца ўзаемаадносіны галоўных герояў твора Васіля Дубінскага і Зосі Стрончык – ад першага іх знаёмства да трагічнай смерці Васіля. Прыехаўшы ў вёску, Васіль набывае кавалак зямлі, што пуставала побач са Стрончыкавай, купляе сёе-тое з гаспадаркі і пакуль што жыве ў Стрончыкаў. Васілю спадабалася Зося. Наколькі яна яму дарагая, хлопец асабліва адчуў, калі ад’ехаў на 50 вёрст ад хаты, дзе жыла Зося. “Розныя думкі ажно прашылі яго мозг: не спаў усю ноч, а назад гнаў каня да Стрончыкавай сялібы як на пажар. Угледзеўшы ўрэшце Міколу і Зосю, ён так з імі вітаўся, так аб ўсім распытваўся, - як бы нямаведама колькі часу не бачыліся. Аніяк не мог даць веры, што праз гэты час нічога не змянілася, і заглядаў у вочы то старому, то дзяўчыне з недаверствам: ці крыюцца яны перад ім з чым- колечы, аб чым не хочуць прызнацца”.
Агледзеўшы ўсю гаспадарку, нагаварыўшыся даволі, Васіль, змучаны дарогай, кінуўся на сена спаць, але трывожныя думкі зноў захапілі хлопца. Ён пачынае аналізаваць сваё становішча і прыходзіць да вываду, “што прычыны неспакою не ў грошах, частку каторых успеў расторыць, не час, патрачаны на чужую гаспадарку, не зямля, не тая пусташ, якую марыў набыць, - не, усё гэта толькі тыя нітачкі, якія накручваюцца на адзін і той самы клубок, а клубок адзін – Зося”.
Васіль вырашае пагаварыць з Зосяй як найхутчэй, каб была пэўнасць, тады вернецца і спакой, пагаварыць неадкладна, заўтра раніцай. Пісьменнік тонка перадае душэўны стан хлопца, праўдзіва апісвае яго збянтэжанасць, яго пачуцці. ”Але раніца як бы ахаладзіла той імпэт, які быў агарнуў яго ўчора з вечара. Няпэўнасць – чым і як скончыцца найважнейшая для яго цяпер справа – адбірала адвагу: ось у нядзелю пойдуць на вечарынку ў мястэчка – тады і разгаварыцца найлепш будзе, - ніхто не перашкодзе. Прыйдзецца, праўда, чакаць яшчэ два дні – што зробіш – пры рабоце час праляціць нязначна, а там усё будзе ўжо вядома і скончана.
Аднак мыляўся Васіль: тыя два дні, якія спадзяваўся, шпарка пройдуць – як на злосць цягнуліся бесканечна, а кожная работа, за якую бы не браўся, так не спорылася, што проста з рук валілася. Калі ж урэшце надышла нядзеля і збліжаўся час выбірацца на вечарынку, то Васілю раптам захацелася, каб зноў вярнуліся і субота, і пятніца. Яго цвердая пастанова неадкладна разгаварыцца з Зосяй зноў пачала неяк слабець, таяць”.
2.1 Раман “Золата” як адна са спроб стварэння
псіхалагічнай прозы
Праз некаторы час Ядвігін Ш. пачынае супрацоўнічаць у газете “Беларусь”, друкуе там сваю аповесць “Золата” (1920), адзін з першых твораў буйнога эпічнага жанру ў беларускай літаратуры.
Аповесць “Золата” – твор незакончаны. І тым не менш ён вельмі цікавы па некаторых сваіх мастацкіх якасцях і як адзін з першых твораў беларускай прозы вялікага эпічнага жанру.
“Золата” – гэта сур’ёзная спроба стварэння псіхалагічнай аповесці. У творы напружаны дэмакратычны сюжэт (прычым драматызм унутраны), намечана логіка развіцця характараў, ёсць цікавыя псіхалагічныя даследаванні.А гэта з’яўляецца значным дасягненнем маладой беларускай прозы.
Восенню 1920г. зусім хворы Ядвігін Ш. выехаў у Вільню. У 1921г. ён выдае тут свае “Успаміны”, над якімі працаваў яшчэ дома. “Успаміны” таксама засталіся незакончанымі. Першая частка, якая ўбачыла свет, ахоплівае студэнцкія гады пісьменніка, арышт і знаходжанне ў Бутырках.
22 лютага 1922г. у Вільні на бальнічным ложку, у разлуцы з сям’ёй пісьменнік памёр.
Ядвігін Ш. выступіў у літаратуры ў той час, калі беларуская мастацкая проза рабіла свае першыя крокі. Няпроста складваліся ўмовы і асабістага, і грамадскага жыцця пісьменніка. Усё гэта стала прычынай таго, што няроўнай, супярэчлівай была яго творчасць. Аднак бясспрэчнымі з’яўляюцца і яго заслугі перад беларускай літаратурай.
Пісьменнік-рэаліст, ён у сваіх творах адлюстраваў пэўны перыяд гістарычнага жыцця беларускага народа, узбагаціў беларускую прозу новымі жанрамі, унёс магчымую на тым этапе стылявую разнастайнасць у розныя віды апавядання, быў адным з пачынальнікаў буйнога эпічнага палатна і мастацкай публіцыстыкі.
Раман “Золата” моцны не ўвасабленнем характараў, а перш за ўсё выражэннем ідэі непазбежнасці адплаты. Галоўнае ў ім - логіка падзей, а не характараў. Пісьменнік не паказвае, а расказвае. Героі – фігуры ўмоўныя. Патрэбны яны аўтару для таго, каб больш-менш праўдападобна, не надта ўжо крывячы супраць прыроды чалавечага характару наогул (так жа чалавек можа паводзіць сябе ў жыцці?!), праілюстраваць адпаведную думку. У рамане вельмі слаба адчуваецца гістарычная і сацыяльная абстаноўка. Нават старэюць героі толькі па словах аўтара.
Ядвігінаўскае бачанне і паказ чалавека вельмі блізкія да фальклорнага – абагульненага, неканкрэтнага, умоўнага. Творчы метад народнай прозы стаў настолькі характэрны для пісьменніка, што нам яго чытачам, ніколі і не падумалася нават, каб абвінаваціць празаіка ў плагіяце.
Грошы, багацце, золата – вось той д’ябал, які так заблытаў чалавечыя адносіны і прывёў да трагічнай развязкі.