Реферат: Аўтакефальны Сабор Беларускай Праваслаўнай Царквы

Дня 24 ліпеня ўладыкі прынялі пастанову адносна скліканьня Ўсебеларускага Царкоўнага Сабору. Уладыкі вырашылі, хто павінен склікаць сабор і старшынстваваць на ім. Згодна з 37 правілам сьв. Апосталаў, 9 правілам Анціохійскага сабору і арт. 30 статуту Беларускай Праваслаўнай Царквы, падпісанаму саборам япіскапаў дня 9 сакавіка 1942 г., такі сабор можа склікаць мітрапаліт, як галава царквы. Для высьвятленьня адносінаў мітр. Панцялеймана да справы аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы і для атрыманьня яго дырэктываў адносна скліканьня сабору, уладыкі пастанавілі паслаць да яго арх. Філафея. Дня 27 ліпеня арх. Філафей і I. Касяк наведалі мітрапаліта ў Лядах, які згадзіўся на правядзеньне аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы на кананічных асновах, згадзіўся на скліканьне Ўсебеларускага Царкоўнага Сабору і сабору япіскапаў. Пасьля гэтага 29 ліпеня адбылося паседжаньне япіскапаў, на якім былі прынятыя наступныя пастановы: 1) Прыняць пад увагу згоду мітр. Панцялеймана на правядзеньне справы аўтакефаліі Праваслаўнай Беларускай Царквы і прызнаць неабходным найскарэйшае скліканьне сабору япіскапаў і Ўсебеларускага Царкоўнага Сабору, на якім будзе канчатова вырашана справа аўтакефаліі; 2) дэлегаваць арх. Філафея да мітр. Панцялеймана з мэтай выясьненьня і назначэньня тэрміну скліканьня сабору япіскапаў і Ўсебеларускага Царкоўнага Сабору; 3) даручыць арх. Філафею высьвятліць у мітрапаліта, хто будзе склікаць гэтыя саборы: сам мітрапаліт, ці ён упаўнаважыць на гэта арх. Філафея, як свайго заступніка; 4) даручыць арх. Філафею апрацаваньне адумысловага рэгуляміну па выбарах прадстаўнікоў ад дуxавенства і вернікаў на Ўсебеларускі Сабор. Гэты рэгулямін арх. Філафей павінен апрацаваць з дапамогай асобнай, адумыслова пакліканай ім самім для гэтай мэты камісыі, з асоб духоўных і сьвецкіх; 5) забавязаць арх. Філафея і пакліканую ім камісыю, пры апрацоўцы ім рэгуляміну Усебеларускага Сабору, прытрымлівацца кананічных прадпісаньняў і традыцыяў праваслаўнай царквы; 6) арх. Філафей павінен атрымаць ад нямецкіх уладаў прапускі на праезд па чыгунцы ўсім сябром сабору ў Менск і назад, а так сама памешканьне для іх у Менску і прахарчаваньне; 7) зьвярнуцца да гэнэральнага камісара Беларусі з пісьмовай прозьбай аб палепшаньні становішча мітр. Панцялеймана і аб дазволе пераехаць яму на жыхарства ў Жыровіцы. Дадаткова да п. 4) уладыкі выставілі свае вымогі ад кандыдатаў на Усебеларускі Сабор; а іменна: а) век ня менш 30 год; б) ведамая ўсім набожнасьць; в) незганьбаванасьць судом; г) беларуская нацыянальнасьць; д) пражываньне ў дадзеным прыходзе ня менш, як 3 гады; е) штогодняя сповядзь.

Пасьля гэтага япіскапы Апанас і Сьцяпан выехалі з Менску, а арх. Філафей праводзіў далейшую падрыхтоўку да сабору. Дня 1-га жніўня ён выслаў свайго эканома, Сяргея Мэнгеля, з лістом да мітрапаліта ў Ляды. Па даўжэйшых гутарках Мэнгель атрымаў ад мітрапаліта наступны дэкрэт: “Ляды, 1-га жніўня 1942 году. Заступніку Мітрапаліта Усяе Беларусі Высокапрэасьвяшчэннаму архіяп. Філафею. Жадаючы, каб фактычна праведзеная мной аўтакефалія атрымала і належнае афармленьне, я даручаю архіяп. Філафею скліканьне сабору беларускай праваслаўнай іерархіі разам з выбранымі прадстаўнікамі духавенства і веруючых міранаў. I гэтым я яшчэ раз пацьвярджаю сваю заўсёдную гатовасьць працаваць у напрамку пажаданым цывільнымі ўладамі. Мітрапаліт Панцялейман".

Пасьля атрыманьня гэтага ўпаўнаважаньня арх. Філафей вызначыў тэрмін адчыненьня Усебеларускага Праваслаўнага Сабору на дзень 28 жніўня 1942 г. і разаслаў духавенству афіцыйнае распараджэньне з дня 6-га жніўня аб правядзеньні выбараў дэлегатаў на сабор. У гэтым распараджэньні арх. Філафей паведамляў духавенства і вернікаў, што сабор мае за мэту: 1) агалашэньне аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы; 2) прыняцьце статуту Беларускай Царквы. Распараджэньне ўстанаўляла, каб кожнае благачынне мітраполіі выбрала на Ўсебеларускі Сабор аднаго дэлегата ад духавенства і аднаго ад сьвецкіх. У распараджэньні падаваліся ўмовы, вымаганыя ад дэлегатаў на сабор, а між імі: а) ведамая ўсім набожнасьць; б) незганьбаванасьць судом; в) пражыванне ў прыходзе ня менш апошніх трох гадоў; г) штогодняя споведзь і інш.

Галоўная ўправа БНС у Менску, за подпісам д-ра Валькевіча, выслала неадкладна арх. Філафею рашучы пратэст супроць некаторых вымаганьняў ад кандыдатаў на дэлегатаў сабору, пададзеных у яго распараджэньні. У гэтым пратэсьце сьцьвярджалася тактыка элімінаваньня распараджэньнем уладыкі беларускага нацыянальнага актыву ад удзелу ў саборы, бо: 1) выжыўшы беларускі нацыянальны актыў, змагаючыся супроць бальшавіцкай і польскай акупацыяў, быў прасьледваны судамі і турмамі; 2) беларускі актыў дэпартаваўся з сваіх месцаў жыхарства бальшавікамі і палякамі; 3) уся Ўсходняя Беларусь была пазбаўлена балыпавікамі магчымасьці выяўляць пабожнасьць навонкі і што год спавядацца; 4) пункт аб ведамай усім набожнасьці, дзеля сваей неакрэсьленасьці, дае магчымасьць давольнай інтэрпрэтацыі і адводу няпрыемных кандыдатаў. Такая тактыка названа ў пратэсьце антыбеларускай і ня згоднай з прынцыпам хрысьціянскай справядлівасьці. Пратэст дамагаўся поўнай зьмены гэтых абмежаваньняў.

Распараджэньне арх. Філафея аб выбарах на сабор было апублікавана ў „Беларускай Газэце" і стала ведама ў гэнэральным камісарыяце. Кіраўнік аддзелу палітыкі, Юрда, дня 14 жніўня напісаў у гэтай справе ліст да „Мітрапалітальнай Курыі Аўтакефальнай Беларускай Нацыянальнай Царквы", як ніжэй: ,,У “Беларускай Газэце” з 13 жніўня 1942 г. нумар 58 Вамі агалошана распараджэньне аб скліканьні агульнага царкоўнага сабору без папярэдняга прадстаўленьня мне гэтага дакуманту для спраўджаньня. Такі ўчынак ня згодзен з правам кантролю дзяржавы над дзейнасьцяй царквы. Я катэгарычна зьвяртаю Вашу ўвагу, што скліканьне мясцовых сабораў патрабуе папярэдняй згоды акруговага камісара, а агульны сабор ня можа быць скліканы, пакуль ня будзе наяўнае дэфінітыўнае згоды Гэн. Камісара. На будучыню я забараняю такую самавольную дзейнасьць Мітрапалітальнае Курыі і раблю Вас выразна адказным за ўсе шкадлівыя вынікі такога паступаваньня для посьпеху царкоўнай дзейнасьці. Дадатковы дазвол на абвешчанае Вамі распараджэньне без маей згоды я выдам у інтарэсах справы толькі на наступных умовах.

Падрыхтоўчая Камісыя павінна прадставіць мне ў найбліжэйшым тэрміне падрыхтаваны статут, прыняцьце якога становіць другі пункт праграмы Агульнага Царкоўнага Сабору. Да тэй пары, пакуль статут ня будзе мне прадстаўлены і ня будзе маей пісьмовай згоды, ня можа адбывацца разгляданьне і прыйманьне статуту саборам.

Захады аб дазволе на язду для ўдзельнікаў сабору належыць кіраваць за пасярэдніцтвам БНС да адпаведных акруговых камісараў, якія толькі маюць права выдаваць патрэбныя прапускі.

Устаноўленыя Вамі ўмовы для выбару ўдзельнікаў Царкоўнага Сабору належыць зьмяніць. Умову нумар 3 належыць зьмяніць так, каб мінімальны век быў ня 30, а 21 год. Умову нумар 7 належыць зьмяніць так, каб удзельнік павінен быў пражываць у дадзеным прыходзе найменш паўгоду. Выстаўленае Вамі вымаганьне тры гады азначала-б, што практычна кожны ўцёкшы ад бальшавіцкага панаваньня ня меў-бы пасыўных выбарчых правоў у царкоўны сабор, што, як палітычна, так і ў інтарэсах царквы зьяўляецца некарысным. Далей, зьяўляецца незразумелым, як Вы можаце спраўдзіць умовы нумар 4 і 6. Хоць вызнаньне праваслаўнай веры, зразумела, зьяўляецца ўмовай для ўдзелу ў саборы, аднак няма ніякіх магчымасьцяў устанавіць рэлігійнасьць за ўвесь час прасьледваньня царквы бальшавікамі. Такі-ж закід можна зрабіць, што хтось пры бальшавікох ня меў магчымасьці бываць у сповядзі.

Зьвяртаючы Вашу ўвагу на небясьпеку, што нявыкананьне маіх прадпісаньняў можа пацягнуць за сабой паліцыйную забарону агульнага царкоўнага сабору, я забавязваю Вас неадкладна правесьці мае ўказаньні і чакаю пісьмовага пацьверджаньня і паведамленьня аб выкананьні прадпісаных мной зьменаў Вашага распараджэньня. Юрда".

Такім чынам арх. Філафей быў змушакы зьмяніць абвешчаныя абмяжаваньні для дэлегатаў сабору. Прат. Балай заяўляў прадстаўніком беларускага актыву, што аб'ектыўныя ўмовы, робячыя немагчымым выкананьне абвешчаных прадпісаньняў аб выбарах на сабор, будуць брацца пад увагу.

Япіскапы Апанас і Сьцяпан націскалі на справу павароту мітр. Панцялеймана ў Менск для кіраўніцтва царквой, а роўна – для старшынства на саборы. На новыя захады ўладыкаў па гэтай справе, гэнэральны камісар у сваім лісьце з 19 жніўня пісаў уладыкам: “Аб адчыненьні царкоўнага сабору мітрапалітам Панцялейманам ня можа быць гутаркі, бо ягоная прысутнасьць у Менску застаецца непажаданай. Саборам кіруе заступнік мітрапаліта архіяпіскап Філафей".

Нямецкія ўлады зьвярталі вялікую ўвагу на арганізацыйны бок Беларускай Царквы і асабліва чула адносіліся да ейнага статуту. Апрацаваны і зацьверджаны саборам япіскапаў у сакавіку 1942 г. статут быў прадстаўлены ў гэнэральны камісарыят, але ня быў там апрабаваны. У лісьце з 18 жніўня гэнэральны камісарыят пісаў: „Прадстаўленыя мне для апрабаты статуты не маглі атрымаць прошанай у мяне згоды. У сваіх паасобных пастановах яны ня толькі ня сумесны з пажаданым з боку дзяржавы праўным становішчам царквы, але няпрыдатныя наагул ува ўсім сваім уняцьці".

У іншым лісьце гэнэральны камісарыят пісаў у справе праекту статуту царквы: „Я адмаўляю ў маім дазволе на даручаны мне 3 верасьня 1942 г. праект статуту. Я пазбаўляю яго праўнай сілы для Беларускай Праваслаўнай Царквы і забавязваю Вас неадкладна прадставіць новы праект статуту. Прадстаўленаму праекту статуту павінна быць адмоўлена ў дазволе ўжо таму, што § 1 паказвае назву ня згодную з дзяржаўнымі прадумовамі Праваслаўнай Царквы на Беларусі. Статут павінен мець выразную акрэсьленасьць – для „Аўтакефальнай Беларускай Праваслаўнай Царквы" і іншы назоў царкоўнай арганізацыі недапушчальны. § 7 не бярэ пад увагу дзяржаўнай забароны хрышчэньня жыдоў і павінен быць адпаведна зьменены. Тытул мітрапаліта, устаноўлены у § 14, патрабуе зьмены дзеля таго, што ён павінен тытулавацца мітрапалітам Аўтакефальнай Беларускай Праваслаўнай Царквы. §? 67 і 70 павінны быць зьмененыя, каб у іх ясна паказалася, што юрыдычная сіла царквы ў шлюбных справах правамоцна толькі ў царкоўных дачыненьнях і не закранае забясьпечанага для сябе праз дзяржаву права юрыдычнага законадаўства ў шлюбных сггравах. 5 80 належыць зьмяніць, бо арганізацыя рамесьніцкіх прадпрыемстваў цэрквамі, ці манастырамі, кожны раз патрабуе асобнага дзяржаўнага дазволу. § 81 павінен грунтавацца на факце, што навучанне дзяцей рэлігіі адбываецца ня ў школах і па-за гадзінамі навучальнага пляну дзяржаўных школаў. § 83 належыць зьмяніць у тым сэнсе, што брацтва для сваей дзейнасьці так сама патрабуе асобнага дзяржаўнага дазволу. § 87 павінен даваць для царквы права адчыняць школы толькі рэлігійнага сэктару. § 90 належыць скрэсьліць, бо дзяржаўная дапамога можа быць дадзена для духоўнай акадэміі толькі па адумысловай прозьбе, але ня можа быць прынята за права царквы. Дзеля тэй самай прычьгаы належыць скрэсьліць § 96, а § 99 належыць зьмяніць, бо навучальная праграма так сама патрабуе дзяржаўнай апрабаты. § 108 належыць скрэсьліць". „§ б трэба адкінуць, бо ня можа быць і гутаркі аб дзяржаўным прызнаньні ўсіх царкоўных сьвятаў за дзяржаўныя сьвяты; наадварот, дзяржаўным уладам прадстаўляецца права пастанавіць, якія царкоўныя сьвяты будуць прызнаныя таксама і дзяржаўнымі днямі адпачынку. § 8 мае ў сабе абмяжаваньне зямельных надзелаў не да прыняцьця і дзеля таго патрабуе новай фармуліроўкі. Пры новым фармуляваньні § 10 гроба прыняць, што ўтрыманьне магільнікаў толькі для аднаго веравызнаньня магчыма толькі ў некаторых прыходах, гдзе ўсе прыхаджане належуць толькі да аднаго веравызнаньня; у той-жа час, у іншых прыходах, а перадусім у вялікіх гарадох, дзяржаўная ўлада пакідае за сабой права ўстанаўленьня магільнікаў па-за веравызнаньнямі – пад гарадзкім кіраўніцтвам. Пытаньне аб праве царквы на грашовую дапамогу павінна быць адкінена. § 16 належыць скрэсьліць".

Нямецкая акупацыйная ўлада зводзіла царкву на падпарадкаванае сабе становішча, а пры гэтым пазбаўляла яе магчымасьці шырэй уплываць узгадаваўча на моладзь праз школы. Паводля нямецкай палітыкі, узгадаваньне моладзі павінна было знаходзіцца ў ру-ках школьных аддзелаў пад непасрэдным нямецкім кіраўніцтвам. Былі выпрацаваныя школьныя праграмы навучаньня і ўзгадаваньня моладзі паводля нямецкіх дырэктываў. Навучаньне рэлігіі і царкоўнае ўзгадаваньне са школаў былі поўнасьцю выэлімінаваныя. Заместа навучаньня рэлігіі і асноў хрысьціянскай маралі, школы прышчэплівалі моладзі неопаганскія погляды, супярэчныя хрысьціянству. У прадмеце гісторыі Беларусі і беларускай культуры роля Праваслаўнай Царквы насьвятлялася ня згодна з гістарычнай праўдай і на шкоду для царквы.

Беларуская Народная Самапомач аказывала дапамогу ў арганізацыйнай галіне падрыхтоўкі да сабору, асабліва па акругах і паветах. Акруговыя кіраўнікі БНС, як і паасобныя ейныя працаўнікі, шмат увагі і энэргіі прысьвяцілі справе падрыхтоўкі на мясцох, як: на Слонімшчыне – Рыгор Зыбайла, у Вялейшчыне – Канстанцін Касяк, у Баранавічах – Васіль Кендыш, у Наваградчыне – Канстанцін Якуцэвіч, у Глыбоччыне – Гінько і інш.

На вызначаны тэрмін пачалі прыбываць у Менск дэлегаты, выбраныя на сабор. Аднак, сабор ня быў адчынены ў вызначаным тэрміне. Уладыкі: Апанас і Сьцяпан рабілі захады аб прыбыцьці мітр. Панцялеймана. Калі ўсякая надзея на гэта была згублена, то ўладыкі пастанавілі паслаць да мітрапаліта дэлегацыю дзеля атрыманьня ад яго пісьмовага ўпаўнаважаньня для арх. Філафея старшынстваваць на саборы. Дэлегатамі езьдзілі прат. Балай і С. Мэнгель. Мітр. Панцялейман, па высьвятленьні справы, напісаў арх. Філафею наступны ліст: „У выніку маей немагчымасьці, па незалежных ад мяне абставінах, прыбыць на Сабор, на скліканьне якога, згодна Вашаму жаданьню, я даў сваю згоду, я даручаю Вам давесьці ўсю справу да канца і старшынстваваць на Саборы, калі ён адбудзецца, як Вы мяне аб гэтым просіце. Пакладаюся на Вашу япіскапскую сумленнасьць і мудрасьць, якія, спадзяюся, дадуць мне магчымасьць зацьвердзіць пастановы, выпрацаваныя на Сабраньні духавенства і міранаў пад Вашым старшынствам. Мітрапаліт Панцялейман, 29-га жніўня 1942 г. м. Ляды, Смалявіцкага раёну".

Дня 30 жніўня 1942 г. распачаліся паседжаньні аўтакефальнага Ўсебеларускага Праваслаўнага Сабору ў Менску. Сабор распачаўся малебнам у Прачысьценскім саборы жаночага манастыра. Перад малебнам арх. Філафей сказаў слова аб значаньні Сабору. Непасрэдна пасьля служб