Реферат: Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх губерняў у парэформенны перыяд і на рубяжы ХІХ–ХХ ст.
У 1830-х урад прыступіў да рэформы кіравання дзяржаўнай вёскі. У 1837-41 гадах была праведзена рэформа, распрацаваная П.Д. Кісялёвым: заснавана Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў і яго мясцовыя органы, на якія было ўскладзена "апякунства" над дзяржаўнымі сялянамі праз пасродка сельскай абшчыны. Былі ліквідаваны паншчынныя павіннасці дзяржаўных сялян у Літве, Беларусі і на Правабярэжнай Украіне, спынена рэшта дзяржаўных маёнткаў у арэнду, душавы чынш заменены больш раўнамерным зямельна-прамысловым зборам.
Перакананы супернік прыгоннага права, Кісялёў меркаваў, што волю варта ўводзіць паступова, "каб рабства знішчылася самастойна і без узрушэнняў дзяржавы".
Дзяржаўныя сяляне атрымалі самакіраванне і магчымасць вырашаць свае справы ў рамках сельскай абшчыны. Аднак сяляне засталіся прымацаваны да зямлі. Радыкальнае рэфармаванне дзяржаўнай вёскі стала магчымым толькі пасля адмены прыгоннага права. Нягледзячы на паступовасць пераўтварэнняў, яны напіхваліся на супраціў, паколькі памешчыкі асцерагаліся, што празмернае вызваленне дзяржаўных сялян дасць небяспечны прыклад сялянам, якімі валодалі.
Кісялёў намерваўся рэгламентаваць надзелы і павіннасці памешчыцкіх сялян і часткова падпарадкаваць іх Міністэрству дзяржаўных маёмасцяў, але гэта выклікала абурэнне памешчыкаў і не было рэалізавана.
Тым не менш, пры падрыхтоўцы сялянскай рэформы 1861 складальнікі заканадаўства выкарыстоўвалі досвед рэформы Кісялёва, асабліва ў пытаннях арганізацыі сялянскага самакіравання і вызначэнні прававога становішча сялян.
24 лістапада 1866 прыняты закон "Пра пазямельную прыладу дзяржаўных сялян", па якім за сельскімі грамадствамі захоўваліся землі, якія знаходзіліся ў іх карыстанні на правах "валодання" (прамога карыстання). Выкуп надзелаў ва ўласнасць быў рэгламентаваны законам ад 12 чэрвеня 1886. Пры ажыццяўленні гэтых рэформаў надзелы дзяржаўных сялян скараціліся на 10% у цэнтральных губернях, на 44% - у паўночных. Выкупныя плацяжы ўзраслі ў параўнанні з чыншавым падаткам на 45%. Плацяжы павінны былі ўносіцца да 1931.
3 ) Сацыяльна-эканамічнае становішча ў другой палове XIX ст.
Падарваўшы асновы прыгонніцкай сістэмы гаспадарання, рэформа 1861 г. стварыла ўмовы для пераходу да капіталістычнага спосабу сельскагаспадарчай вытворчасці, які пачаў сцвярджацца ў Беларусі ў 60 - 70-е гады. Важнай асаблівасцю аграрных адносін у беларускім рэгіёне з'яўлялася тое, што больш паловы зямельных угоддзяў прыналежала памешчыкам. У памешчыцкім землеўладанні значнае месца займалі буйныя маёнткі, так званыя латыфундыі. Напрыклад, князю Вітгенштэйну прыналежала каля 1 млн дзесяцін, князю Радзівілу - 150 тыс., графу Патоцкаму - 121,6 тыс. дзесяцін. Паводле ўказаў царскага ўрада, у Заходнім краі не маглі мець зямлю яўрэі, ізноў набываць зямлю памешчыкі-католікі, а сялянам-католікам дазвалялася купляць яе не больш за 60 дзесяцін. У 60 - 70-х гг. захоўвалася ранейшая галіновая структура сельскай гаспадаркі, трохпольная сістэма земляробства і руцінная тэхніка.
Сусветны аграрны крызіс 80 - 90-х гг. вымусіў памешчыкаў перайсці да перабудовы сваіх гаспадарак на капіталістычных пачатках. З'яўленне на сусветным рынку таннага збожжа са ЗША, Аргентыны, Аўстраліі прывяло да падзення коштаў на яго. Шматлікія абшарнікі не маглі канкураваць на рынку збожжа. Гэта прымусіла іх пераарыентоўваць структуру сваіх гаспадарак на развіццё мяса-малочнай жывёлагадоўлі, павялічыць пасевы тэхнічных і кармавых культур, падпіхнула да выкарыстання сельскагаспадарчай тэхнікі і інтэнсіфікацыі сельскагаспадарчай вытворчасці ў цэлым. Адпрацоўвальная сістэма паступова выцяснялася наёмам, але працэс гэты ішоў павольна. Шматлікія памешчыкі выкарыстоўвалі паўпрыгонніцкія формы адпрацовак, сэрвітуты. Адпрацовачная сістэма даўжэй і больш за ўсё захавалася ва ўсходняй частцы Беларусі. Больш капіталізаваннай была Гародзенская губерня, дзе абшарніцкія гаспадаркі вяліся вылучна наёмнай працай.
Развіццё гандлёвага, капіталістычнага земляробства ў сялянскіх гаспадарках ішло павольна. Яно стрымлівалася малазямеллем. Атрыманыя надзелы былі недастатковы для гэтага, а па меры росту насельніцтва яны яшчэ больш памяншаліся. Таму капіталістычнае прадпрымальніцтва ахапіла малаважную заможную частку сялянства, якая складала 8 - 10% сялянскіх двароў. Яна засяродзіла ў сваіх руках большасць земляў якія арандуюцца. Сярэдняя па заможнасці частка сялянства складала каля 30%. Вялікая частка сельскага насельніцтва (каля 60%) змушана была ў пошуках сродкаў да існавання займацца прамысловай дзейнасцю, адыходзіць на заробкі ў прамысловыя раёны Расіі, а таксама эміграваць у ЗША, Канаду, Аргентыну і іншыя краіны.
Развіццё капіталізму ў сельскай гаспадарцы прыводзіла да разарэння сялянства і ўтварэння лішняй рабочай сілы ў вёсцы. У 1890г. у вёсках пяці беларускіх губерній было 1127,7 тыс. Рабочых рук, якія не знаходзілі выкарыстання ў сельскай гаспадарцы. Значная частка лішняга сельскага насельніцтва была занята неземляробчымі промысламі. Збяднелае сялянства з’яўлялася важнейшай крыніцай, у якой магла чэрпаць рэзервы раочай сілы прамысловасць.
Прамысловасць Беларусі ў першыя два пореформенных дзесяцігоддзя развівалася павольна. Большасць прадпрыемстваў заставалася на ўзроўні дробнатаварнай вытворчасці і мануфактуры. У гарадах і мястэчках было засяроджана вялікая колькасць дробных майстэрняў. У іх, як правіла, працаваў сам гаспадар з членамі сям'і і два-тры наёмных працаўніка. Напачатку 60-х гадоў XIX у. у Беларусі было каля 10 тыс. майстэрняў, у якіх працавала 35 тыс. чалавек, у тым ліку 10 тыс. наёмных рабочых. У канцы стагоддзя налічвалася 84 тыс. майстэрняў з агульнай колькасцю занятых 144 тыс. чалавек. Колькасць прамысловых майстэрняў мануфактурнага тыпу з пачатку 60-х па 90-е гады ўзрасло са 127 да 233.
У 80-90-е гады паскорылася развіццё фабрычна-завадской прамысловасці. Колькасць фабрыкаў і заводаў павялічылася з 1860 г. у 15 раз і склала ў канцы XIX ст.1137. Аб'ём вытворчасці на іх вырас у 37 раз, колькасць працоўных - у 9 раз. У 1900 г. удзельная вага фабрычнай прадукцыі склаў 46,8%, мануфактур - да 15%, дробнай прамысловасці - 37,8%. Найболей буйныя фабрыкі знаходзіліся ў гарадах. Аднак 2/3 фабрыкаў і заводаў і амаль палова занятых на іх працоўных былі размешчаны ў вёсцы.
Вялікі ўплыў на гаспадарчае жыццё Беларусі аказала чыгуначнае будаўніцтва. Першай увайшла ў лад у 1862 г. Петебургско-Варшаўская магістраль (беларускі ўчастак ад Гамарні да Парэчча склаў 50 вёрст), у 1866 г. - Рыжска-Арлоўская, у 70-е гады - Маскоўска-Брэсцкая і Либаво-Роменская. У 80-е гг. пачалі дзейнічаць лініі Вільня - Баранавічы - Лунинец; Гомель - Лунинец - Пінск - Жабинка; Баранавічы - Слонім - Ваўкавыск - Беласток. Агульная працягласць чыгунак напачатку XX у. склала 2837 вёрст.
Развіццё прамысловасці садзейнічала росту гарадоў. Асабліва паспяхова развіваліся тыя з іх, што сталі чыгуначнымі вузламі і станцыямі. Па сваёй эканамічнай значнасці статут галоўнага горада Беларусі паступова набываў Мінск, насельніцтва якога ў канцы стагоддзя склала 99,9 тыс. чалавек. У цэлым жа гарадское насельніцтва Беларусі з 1813 па 1897 гг. узрасло з 330 да 648 тыс. чалавек. Каля 500 тыс. чалавек жыло ў той час у мястэчках. Да пачатку ХХ ст. завяршылася фарміраванне ўнутранага рынка, значна ўзрос сталы крамны і крамны гандаль. Паўсталі гандлёвыя аб'яднанні, крэдытныя ўстановы, слоікі і ашчадныя касы. У 80-е гг. у Беларусі працавалі аддзяленні Дзяржаўнага, Сялянскага, Дваранскага банкаў, Мінскі камерцыйны і інш.
З пашырэннем капіталістычных формаў гаспадарання змянялася і структура грамадства. Феадальна-саслоўнае дзяленне губляла сваё значэнне. Ішоў працэс адукацыі новых сацыяльных груп і класаў. У канцы XIX ст. у Беларусі налічвалася больш 400 тыс. працоўных з улікам падзёншчыкаў у сельскай гаспадарцы. З іх 142,8 тыс. працавалі ў прамысловасці і на транспарце. У прафесійным плане сярод працоўных дамінавалі швейнікі, тытуннікі, пекары і інш. Гарадскі пралетарыят папаўняўся, першым чынам, за кошт згалелых мяшчан, рамеснікаў, гандляроў, галоўным чынам яўрэйскай нацыянальнасці.
Вядучую ролю ў сацыяльна-эканамічным жыцці грамадства паступова займаў пласт прадпрымальнікаў. Буржуазія расла за кошт дваранства і купецтва, а таксама мяшчан. Асноўная маса мануфактур і фабрыкаў прыналежала дваранам. Уладальнікамі дробных прадпрыемстваў у гарадах і мястэчках былі звычайна мяшчане, у большасці сваім яўрэйскай нацыянальнасці. У канцы стагоддзя насельніцтва Беларусі па сацыяльна-класавым складзе размяркоўвалася наступным чынам: буйная буржуазія, абшарнікі, вышэйшыя службоўцы складалі 2,3%, сярэдняя заможная буржуазія - 10,4%, дробныя гаспадары - 30,8%, паўпралетарыі і пралетары - 56,5%.
У ходзе развіцця капіталізму разараліся мяшчане-саматужнікі, рамеснікі, дробныя гандляры, якія таксама папаўнялі шэрагі рабочага класа.
Пралетарыят Беларусі папаўняўся і за кошт членаў сямей рабочых - жанчын і падлеткаў, аплата працы якіх была значна меншая, чым у мужчын.
У канцы 19ст. у прамысловасці Беларусі склаліся кадры пастаянных рабочых. У 1900 г. на прадпрыемствах з колькасцю працуючых больш за 50 пастаянныя рабочыя складалі па Гродзенскай губерніі 98%, Віленскай і Віцебскай - 88%, Магілёўскай - 85%, Мінскай - 79%.
Па ступені канцэнтрацыі пралетарыяту Беларусь адставала ад усёй краіны. Фарык і заводаў з колькасцю рабочых больш за 500 чалавек на Беларусі было толькі 9, або 1.1% ад агульнай колькасці прадпрыемстваў.
Распыленасць раочых па дроных прадпрыемствах і нязначная ўдзельная вага рабочых, занятых на буйных фабрыках і заводах, з’ялялася спецыфічнай асаблівасю структуры рабочага класа Беларусі.
К канцу 19ст. асноўная маса рабочых была занята у металаапрацоўчай, вінакурна-гарэлачнай, лесапільнай і дрэваапрацоўчай, запалкавай, шкляной, цагельна-ганчарнай, папярова-кардоннай прамысловасці.
Развіццё прамысловасці і ўздым рабочага руху ў буйных прамысловых цэнтрах Расіі паставілі на чаргу рабочае пытанне. У 1880 - 1890-я гг. урадам прымаецца шэраг заканадаўчых актаў, якія абмяжоўвалі эксплуатацыю фабрычна-заводскіх рабочых. У 1882 г. быў выдадзены закон, які забараняў начную працу на фабрыках дзецям да 12-гадовага ўзросту. У тым жа годзе быў прыняты закон аб увядзенні фабрычнай інспекцыі для нагляду за выкананнем фабрычнага заканадаўства. За ім услед прынялі закон 12 чэрвеня 1884 г. аб школьным навучанні малалетніх, якія працуюць на фабрыках.3 чэрвеня 1885 г. быў выдадзены закон аб забароне начной працы падлеткам (да 17 гадоў) і жанчынам. У 1886 г. быў абмежаваны памер штрафаў і ўводзіліся разліковыя кніжкі, дзе вызначаліся ўмовы найму рабочых. У 1897 г. працягласць працоўнага дня абмяжоўвалася 11,5 гадзінамі. Аднак прынятыя законы асабліва не паўплывалі на становішча рабочых Беларусі. Кантроль за ажыццяўленнем законаў аказаўся вельмі слабым, у дадатак яны не распаўсюджваліся на дробную і рамесніцкую вытворчасць, а буйных прадпрыемстваў на Беларусі было мала.
4) Прамысловасць у XX ст.
Ідучы па сусветным шляху эканамічных пераўтварэнняў, расійскі капіталізм на рубяжы 19 - 20стст. Уступіў у імпералістычную стадыю. Для гэтага этапу капіталізму характэрныя высокая ступень канцэнтрацыі вытворчасці і капіталу і ўзнікненне манапалістычных аб’яднанняў, якія адыгрывалі рашаючую ролю ў гаспадарчым разіцці; зліццё прамысловагаі банкавскага капіталу; вываз капіталу за мяжу; барацьба паміж буйнейшімі капіталістычнымі і асонымі міжнароднымі манаполіямі за перадзел ужо падзеленага свету, што вяло да агрэсіўных захопніцкіх войнаў.
Імпералізм Расіі меў сваі асаблівасці. Тое, што ў Расіі вываз тавараў адыграваў рашаючую ролю ў параўнанні з вывазам капіталу.
Расія ўаходзіла ў стадыю імпералізму ў той час, калі тэмпы яе эканамічнага разіцця былі даволі значнымі. Па агульным колькасным паказчыку сусветнага сукупнага, прыродна-дэмаграфічнага, фінансава-эканамічнага і ваенна-тэхнічнага патэнцыялу яна займала чацвертае места, прычым значна ўступаючы ЗША, Вялікабрытаніі і Германіі. Аднак пры гэтым трэба ўлічваць і тое, што Расія мела перавагу над другімі краінамі ў тым, што яе капіталізм быў адносна маладым і яна валодала багацейшымі радовішчамі ўсіх відаў сыравіны.
Эканоміка Беларусі, якая з’яўлялася часткай народнагаспадарчага комплексу Расіі, развівалася па тых жа эканамічных законах. Да пачатку 20ст. яна ў той ці іншай ступені прайшла стадыю прамысловага капіталізму, а яе прамысловасць была адсталай параўнальна з іншымі рэгіёнамі Расійскай імперыі. Для прамыслоага развіцця Беларусі таксама ылі характэрныя нераўнамернасць і цыклічнасць, але іх праяўленне набывала свае асаблівасці.
Так, на фоне расійскага зацяжнога эканамічнага крызісу 1900 - 1903гг. і дэпрэсіі 1904 - 1908гг. большасць беларускіх прадпрыемстваў пацярпела меньш, чым у целым па Расіі. З другой паловы 1902г. пачалося ажыўленне ў прамыслоаці Беларусі, і ужо у 1903г. агульны аб’ём яе прадукцыі перавысіў узровень 1900г. на 9,4%. З 1904г. у прамысловасці Беларусі наступіла эканамічная дэпрэсія, якая працягвалася да 1907г., хоця ў 1906г. і назіралася некаторае ажыўленне. З 1908г. пачалося пераадоленне дэпрэсіі, перайшоўшае ў эканамічны ўздым, які прцягваўся аж да пачатку першай сусветнай вайны, пры чым сярэднегадавы рост валавой прадукцыі фабрычна-заводскай прамысловасці склаў 13,9% - гэта адзін з самых выокіх паказчыкаў за ўсю гісторыю Беларусі.
Ішоў працэс канцэнтрацыі вытворчасці, выцяснення дробных прадпрыемстваў буйнымі капіталістычнымі фабрыкамі і заводамі.