Газета "Раздавім фашысцкую гадзіну" пачала выдавацца з самага пачатку вайны. Некалькіпершых нумароўгазеты выйшла на рускай мове, відаць, таму, што першапачаткова яна выдавалася пры газеце "Звязда", якая таксама друкавалася на рускай мове. Спачатку газета "Раздавім фашысцкую гадзіну" выходзіла ўГомелі. Тут выйшла яе трынаццаць нумароў. Затым для беларускага друку быўарганізаван цягнік-друкарня, які17 жніўня 1941 г. выехаўна Маскву. Супрацоўнікірэдакцыіпрацавалінад выпускам газеты, выкарыстоўваючы для гэтага кожны зручны момант. Быліпрыгаданы вядомыя традыцыі "ВокнаўРОСТа", каліасобныя плакаты ствараліся цэлай групай супрацоўнікаўпад кіраўніцтвам Маякоўскага. Супрацоўнікірэдакцыі "Раздавім фашысцкую гадзіну" падчас свайго вымушанага падарожжа распаўсюджвалігазету саміМясцовыя камсамольцы iактывісты дапамагаліім: яны расклейвалігазету, чыталіяе па хатах, перадаваліз рук у pyкi, з вёскі ўвёску, выконваючы такімчынам указаннерэдакцыі: "Прачытай iперадай другому".

Знешняе афармленне газеты "Раздавім фашысцкуюгадзіну" часта мянялася. Папера, фарбы, шрыфт, малюнак загалоўка доўгічас быліразнастайнымімалюнкамі івыконваліся то сіняй, то чырвонай фарбамі, акалідазваляліўмовы, яны рабіліся двухкаляровымі (рэдка - трохкаляровымі).

3 прыездам рэдакцыіўМаскву,газета "Раздавімфашысцкую гадзіну" становіцца самастойным выданнемЦК КП (б) Б, якінепасрэдна кipyeвыпускам iраспаўсюджваннем газеты. У Маскве ўсклад рэдакцыіўвайшоўвядомы беларускі сатырык К. Крапіва iстаўяе кіраўніком. За чатыры гады існавання выйшла 142 нумарыгазеты. Колькасць штомесяц выходзіўшых нумароўбыла аднолькавай. Так, у ліпені1941 г. выйшла2 нумары,у наступныяждва месяцы - па 6 нумароў. У 1945 г., калісавецкія войскіапынуліся ля самага логава "фашысцкай гадзіны",iстала відавочна, што задача, сфармуляваная ўзагалоўку газеты, будзе вырашана ўсамы бліжэйшы час, выпускаць газету стала дастатковаадзінраз у месяц; яна зусім спыніла сваёіснаванне адразу ж пасля таго, як "фашысцкая гадзіна" аказаласяраздаўленай.

Першыя нумары "Раздавім фашысцкую гадзіну" якпа афармленню, так iпа зместу нагадваліілюстраваную адозву, плакат. На старонках газеты змяшчалісявыразныя эмацыянальныя малюнкіплакатнага выгляду, якія суправаджаліся лозунгаміiкароткімівершаваныміподпісамі, што заклікалічытача быць пільным,ісціўапалчэнне, у партызаны, змагацца з плеткарамі, баязліўцамі,заклікалігрудзьмістаяць за свае родныя гарады iвёскі.

Літаратурныя творы, якія друкаваліся ўгазеце напершым этапе вайны, не маглі вызначацца нібагаццемжанраў, нiразнастайнасцю тэматыкі, нiдасканаласцюмастацкай апрацоукі. Аднак злабадзённасць матэрыялу, яго ідэйная насычанасць iграмадзянскі пафас забяспечыліпоспех газеты.

3 цягам часу газета "Раздавім фашысцкую гадзіну" ўдасканальваецца, становіцца больш разнастайнай,цікавай, перастае быць падобнай на плакат. Пашыраецца тэматыка твораў, якія друкуюцца на яе старонках. У гэтых творах паведамляецца аб найбольш значныхпадзеях у тыле iна фронце, расказваецца аб гераічныхподзвігах чырвонаармейцаўiпартызан. Побач з творамібеларускіх аўтараўна старонках газеты змяшчаліся iтворы рускіх пісьменнікаў. Тут жа друкавалісяпатрыятычныя выказваннірускіх палкаводцаўСуворава iКутузава, вольналюбівыя, поўныя веры ўсілу рускага народа вершы Пушкіна, Лермантава, Някрасава, паэта-партызана Айчыннай вайны 1812 г. ДзянісаДавыдава iінш. Увесь гэты матэрыял з нумара у нумар, чым далей, тым болей,каментуецца або ілюструецца едкіміiвострымісатырычнымітэкстаміз малюнкаміiбез ix. Усё часцей сустракаюцца сатырычныя тэксты, якія маюць самастойнае сэнсавае iмастацкае значэнне. Неўзабаве сатырычныя творы пачынаюць пераважаць над yciмастатнім матэрыялам газеты, i "Раздавім фашысцкую гадзіну" становіцца поўнасцю сатырычным часопісам, хаця па-ранейшаму называецца газетай-плакатам.

Большасць сатырычных тэкстаў, якія друкаваліся ўгазеце "Раздавім фашысцкую гадзіну" iў іншыхвыданнях, асабліва ўпачатку вайны, былонапісана вершамі. На кароткія рыфмаваныя радкіўскладалася вялікая эмацыянальная iсэнсавая нагрузка.

Спачатку сатырычны верш з'явіўся ўгазеце "Раздавімфашысцкую гадзіну" як твор плакатны. Пазней тэматыка, сюжэт, кампазіцыйная будова, знешняя форма сатырычнага верша сталідаволіразнастайнымі. Сатырычны верш выступае ўжо ўякасцікароткага подпісу пад малюнкам iяк самастойны, даволізначных памераўсюжэтны твор, як зарыфмаванае, сатырычна аформленае інфармацыйнае паведамленне, як частушка iпрыказка, сатырычная паэма, вершаваны фельетон iг. д.

Проза ўгазеце "Раздавім фашысцкую гадзіну" пачала друкавацца не адразу. Толькіз лютага 1942 г. на старонках газеты ўсё часцей iчасцей з'яўляюцца фельетоны, гумарэскі, анекдоты, апавяданні, напісаныя прозай.

Нараджэнне беларускай сатыры Вялікай Айчыннай вайны прыпадае на першыя дні нападу гітлераўскай Германіі на нашу краіну. Гэта былі вельмі напружныя, цяжкія для нас дні. Прызвычаеныя да мірнай працы, многія савецкія людзі не адразу зразумелі сутнасці верша, кожны радок якога суправаджаецца выразным малюнкам.3 гэтай часткі плаката чытач даведваецца, што Гітлер хоча заняволіць наш народ, увесці рэжым бізуна iшыбеніцы.

Тэксты плакатных вершаў заўсёды суправаджаліся карыкатурнымі малюнкамі. Сатырычны малюнак, знаходзячыся ў цесным узаемадзеянні з тэкстам, у значнай ступені садзейнічаў поспеху твора. Бываюць выпадкі, калі тэкст iмалюнак неаддзельныя адзін ад аднаго, калі паасобку яны шмат губляюць у выразнасці ці проста губляюць укладзены ў твор сэнс. У іншых жа выпадках тэкст iмалюнак толькі дапаўняюць адзін аднаго. Але заусёды, калі спалучаецца вастрыня задумы з вастрынёй выяўлення як у малюнку, так iў тэксце, сатыра дасягае вялікай сілы ўздзеяння. Прывядзём некалькі прыкладаў. У № 132 газеты "Раздавім фашысцкую гадзіну" ў карыкатурным плане паказана, як тоне нямецкі салдат, знешне вельмі падобны на Гітлера. Салдат цягне сябе за чупрыну, намагаючыся такім чынам выратавацца ад пагібелі пад малюнкам подпіс:

Тут ратунку не в і дно,

Фрыц дарма чупрыну рве:

Кал і зад пайшо ў на дно,

Не ўтрымацца галаве.

Твор з'явіўся ў той час, калі гітлераўская Германія, церпячы паражэнне, пачала збор апошніх сродкаў для падтрымання сіл на фронце. Яе становішча нагадвала становішча чалавека, які, тонучы, стараецца сам сябе выцягнуць за валасы. Амалюнак iтэкст дадзенага твора выкрываліўсю недарэчнасць такога палажэння.

Побач з агітацыйнымівершаміўбеларускай літаратуры даволіхутка занялісталае месца iўсе іншыявідысатырычнай паэзіі, у тым ліку iсатырычны сюжэтны верш. Першыя такія вершы былізвязаны з вырашэннем чарговай баявой задачы, якую паставілакіраўніцтваперад прадстаўнікаміідэалагічнага фронта, - пераканаўча даказаць непазбежнасць пагібелі гітлераўскай авантуры iпадтрымаць у савецкіх людзях веру ў перамогу.

Тэматычна гэтыя вершы будаваліся на прыкладах гісторыідалёкіх iняўдалыхчасоў, каліўсе спробы іншаземных захопнікаўзаваяваць Paciюскончвалісяганебным правалам, а нярэдка iкатастрафічным паражэннем. Аб тым, як паслядоўна быліразгромлены на рускай зямлілівонскія псы-рыцары, агрэсіўныя замежныя караліiімператары, інтэрвенты рознай масці,апавядаюць вершы "Білі, б'ём iбудзем бщь", "Небяспечная гульня", "Дзе гігант Напалеон", "СустрэчаўБеларусі" iіншыя. Усе гэтыя творы сцвярджаюць адно: гітлераўскія орды напаткае ўPaciiтакіж лёс, якінапаткаўiixпапярэднікаў.

Аўтары праяўлялівялікую вынаходлівасць, імкнучыся, каб асноўнаяідэя ixтвораўгучала пераканаўчаіўспрымалася чытачом з цікавасцю. Яны стварыліцэлую галерэю арыгінальных iзапамінальных вобразаў. Вось, напрыклад: крумкач, гледзячы на забітага гітлераўца, прыгадвае, што ўжо не аднойчы на сваім доўгім вяку быўсведкам таго, як на рускай зямліпрагныя заваёўнікі "арыйскага" паходжання станавіліся нябожчыкамі. Ці такое: дзве нямецкія каскі, адна, што належала вільгельмаўскаму салдату, другая - гітлераўцу, моцна пасябравалі. Тут, у старым акопчыку на Беларусі, яны засталіся навечна, як iixгаспадары.

Газета "Раздавім фашысцкую гадзіну" ўвесь час была цесна звязана са сваімчытачом-беларусам. Сувязь ажыццяўлялася рэдакцыяй газеты самым актыўным чынам праз свaixспецкораўiшляхам ажыўленай перапіскіз чытачамі. Нярэдка на старонках газеты з'яўляліся сатырычныя творы самадзейных аутараў-партызан. Так, напрыклад, у № 90 газеты на старонках 2-й i3-й пад шапкай "Куляй iпяром" надрукаванывершы iплакаты "Да здрадніка", "Смерць нямецкімакупантам", "Будзе Гітлеру капут", аўтарамі якіхз'яўляюцца народныя мсціўцы. У № 136 газеты змешчаны вершы Я. Лапцева iЯ. Тулупава, таксама дасланыя з партызанскай зоны.

Спецыяльныя карэспандэнты неаднаразова адпраўляліся ўтыл ворага, каб у непасрэднай блізкасцівывучаць быт iбарацьбу партызан, асвятляць ixгераічныясправы праз сваю газету. Спецкоры ўтыле быліпісьменнікамі-салдатаміўлітаральным сэнсе слова,жывучы сярод партызан, яны быліактыўныміўдзельнікаміixбаявых спраў, сустракаліся з народнымімсціўцаміўixштодзённым жыцці, слухаліixапавяданні прарозныя здарэнніiпрыгоды. Карэспандэнцыі, якія дасылаліспецкоры з варожага тылу, былізаснаваныя нафактычным матэрыяле. Так, у аснову вядомых ваеных апавяданняўпра партызана дзеда Міхеда,запісаных Анатолем Астрэйкам, пакладзены acaбістыяназіранніаўтара iаповедыяго таварышаў.

3 канца 1942 г. у адрас рэдакцыігазеты "Раздавімфашысцкую гадзіну" пачалі прыходзіць карэспандэнцыіад чытачоўМагілёўскай, Мінскай, Смаленскай, Палесскайабласцей. У свaixпісьмах чытачы расказваліпранепадробную цікавасць, з якой чытаецца імі газета, дзякавалі затрапны жарт, бадзёрае аптымістычнае слова, дзялілісясваімідумкаміiпачуццямі. Былыя супрацоўнікірэдакцыі ўспамінаюць, як, будучы у Маскве, зайшоўда iхпраслаўлены беларускіпартызан бацька Мінай. Ёнпаведаміў, што яго хлопцы-партызаны збіраюцца паслаць Гітлеру ліст, iпрасіўпісьменнікаўдапамагчы іму гэтай справе. Як вядома, Кузьма Чорны, АнатольАстрэйка склалі ад імяпартызан атрада Мінаяліст да Адольфа Гітлера. Гэты ліст быўнадрукаваны ў газеце "Раздавім фашысцкую гадзіну" № 51 у чэрвені1942 г. iхутка стаўвядомы на ўвесь партызанскі край. Яго перапісвалі, падкідвалі ўзоны, наклейваліна дзвярах нямецкіх штабаў, камендатур, паліцэйскіх упраў.

Многія з твораў, надрукаваных у газеце "Раздавімфашысцкую гадзіну", увайшлі ўпартызанскіфальклор: у1946 г. экспедыцыя Акадэміінавук БССРпа зборыпартызанскага фальклора запісала на Віцебшчыне верш "Прыгоды дзеда Міхеда", якібытаваўу народзе як твор партызанскага фальклора.

Народнымісталі частушкіiпрыказкі, якія друкаваліся ўсвой час у газеце. Некаторыя з ix, асабліва прыказкі, з невялікміпераробкамібылізапісаны партызанамI.В. Гутаравым iзмешчаны ўяго кнізе "Барацьба iтворчасць народных мсціўцаў". Многія прыказкісустракаюцца ўзборніку "Беларускія прыказкіiпрымаўкіпад рэдакцыяй Я. Рапановіча (выданне Акадэміі навук БССР, 1958 г.).

Газета "Раздавім фашысцкую гадзіну" аказвала значны ўплыўу сэнсе афармлення iпадбору матэрыялаўна іншыя беларускія сатырычныя выданні, што вы-ходзліяк на не акупіраванай немцамі савецкай тэрыторыі, так iўпартызанскай зоне.3 газеты "Раздавім фашысцкую гадзіну" ўixіншы раз перадрукоўваліся карыкатуры iсатырычныя тэксты. Па яе ўзору састаўляліся асобныя нумары лістоўкі-плаката "Партызанскае слова", якое выдавалася на Вілейшчыне.

2.2 "Партызанская дубінка","Партызанскае жыгала" і іншыя сатырычныя выданні

Побач з газетай "Раздавім фашысцкую гадзіну" ўМаскве некаторы час выходзіла iдругое значнае беларускае сатырычнае выданне - "Партызанская дубінка". "Партызанская дубінка" пачала сваё існаванне ўсакавіку1942 г. Спачатку яна выдавалася пры газеце "За свабодную Беларусь", а пазней стала самастойным выданнем ЦК КП (б) Б. Прызначалася "Партызанская дубінка" для засылкіўтыл ворага, да партызан. Названая "Партызанскай дубінкай" газета-лістоўка павінна была задавальняць патрабаванні, звязаныя з жыццём iбарацьбой народных мсціўцаўу тыле ворага. Трэба было, каб друкаванае слова, прысланае з-за лінііфронта, з Вялікай зямлі, раскрывала сапраўдную сутнасць фашысцкіх планаўiмерапрыемстваў, паказвала ілюзорнасць ваенных поспехаўфашысцкай арміі, накіроўвала чытачоўна актыўную барацьбу з ворагам, паведамляла жыхарам часова захопленай немцаміБеларусіаб становішчы на фронце iўтыле. Аднак невялкіфармат, выключна сатырычны характар лістка, рэдківыхад у свет - усё гэта абмяжоўвала магчымасці "Партызанскай дубінкі", iяна не адпавядала свайму прызначэнню. Каліж была зроблена спроба перабудаваць "Патызанскую дубінку" ўпатрэбным напрамку, атрымалася выданне, якоеамаль дакладна паўтаралагазету "Раздавімфашысцкую гадзіну". У сувязіз немэтазгоднасцювыхаду двух выданняў, якія адрозніваліся адзінад аднаготолькіназвай, рашэннем ЦК КП (б) Б было пастаноўлена спыніць выданне газеты "Партызанская дубінка",а газету "Раздавім фашысцкую гадзіну" ўдасканаліць, умацаваць творчы калектыўяе рэдакцыі, падняцімастацкіiідэйны ўзровень газеты, павялічыць яе тыраж. Такім чынам, на 19-м нумары ў сакавіку 1943 г. сатырычны лісток "Партызанская дубінка" спыніў сваё існаванне.

Беларуская сатырычная літаратура распаўсюджвалася не толькі праз спецыяльныя сатырычныя выданні "Раздавім фашысцкую гадзіну", "Партызанская дубінка", але iіншымі шляхамі. Ужо ўпаміналіся такія выданні, як лістоўка-плакат "Партызанскае слова" iсатырычны лісток "Партызанскае жыгала". Апошні заслугоўвае асаблівай увагі, па-першае, як прыклад выдавецкай самадзейнасці партызан, па-другое, за свой канкрэтны iзлабадзённы сатырычны змест. "Партызанскае жыгала" друкавалася на ўпаковачнай паперы,кавалках шпалераўабо на лістках з вучнёўскіх сшыткаў. Клішэ для малюнкаўрабілася саматужным чынам з дрэва. Лісток карыстаўся вялікай папулярнасцюўнасельніцтва, якое само актыўна ўдзельнічала ўвыданні. Адзінз былых супрацоўнікаўрэдакцыі "Партызанскае жыгала", вядомы беларускіпісьменнікЯнка Брыль сведчыць, што сяляне навакольных вёсакнярэдка запісвалібытуючую ўнародзе сатыру, caмiскладалісатырычныя творы iрознымі шляхамізасылалісваю карэспандэнцыю ўрэдакцыі. Іншы раз, калікарэспандэнт адчуваўсябе бездапаможным літаратурна аформіць той цііншы сатырычны сюжэт, ён запісваўяго, як умеў, iдасылаўу рэдакцыю. Гэты факт з'яўляецца яскравым праяўленнем свядомасці, патрыятызму шырокіх масiсведчаннем сапраўднага аптымізму народа, якіпа вопытуведае, што смех - магутны сродак барацьбы iштоз каго смяецца народ,тойне можа быць страшным, а значыць iнепераможным. Нездарма Якуб Колас пісаў:

Стагнал і людз і - то ні чога,

Клял і - i гэта не бяда.