Реферат: Белоруская мова
4. Губна-зубны гук [в] вымаўляецца перад галоснымі: гала[в]а . Пасля галоснага перад зычнымі і пасля галоснага ў канцы слова ен змяняецца губна-зубным гукам [ў] : гало[ў]ка .
5. Свісцячыя зычныя перад шыпячымі вымаўляюцца як шыпячыя: [ш]ытак ; шыпячыя перад свісцячымі вымаўляюцца як свісцячыя: на до[с]цы . Аднак пры запаволеным тэмпе маўлення гукі ж і ш могуць не прыпадабняцца да свісцячых.
На стыку слоў шыпячыя гукі змяняюцца толькі па глухасці – звонкасці: не гор [ ж ] . Свісцячыя перад шыпячымі на стыку самастойных слоў захоўваюцца нязменна: лес шумеў , а ў межах фанетычнага слова вымаўляюцца як шыпячыя: [ б’аш ] шуму .
6. Зычныя [д] і [т] перад афрыкатамі [ч] і [ц] вымаўляюцца адпаведна як [ч] або [ц] : ле[ч]ык, у ло[ц]ы . Спалучэнні зск і дск вымаўляюцца адпаведна як [ск] або [цк] : каўка[ск']і, грама[цк']і .
7. Беларускай мове ўласцівы падоўжаныя зычныя. Падоўжана вымаўляюцца паміж галоснымі шыпячыя [ж], [ч], [ш] і мяккія зубныя [з’], [с’], |дз’], [ц’], [л’], [н’] : збо[ж]а, узвы[ш]а . Вымаўленне ў такіх выпадках аднаго гука ці спалучэнне зычнага з [j] (напрыклад, жыце ці жыцье ) – парушэнне літаратурнай мовы.
У запазычаных словах вымаўленне зычных мае свае адметнасці. Яны найперш звязаны з перадачай цвердасці – мяккасці зычных. Так, большасць слоў іншамоўнага паходжання не падпарадкоўваюцца “дзеканню” і “цеканню”, г. зн. зычныя [д] і [т] не змякчаюцца перад галоснымі [э], [і] : дэкан, апладысменты . Выключэнне складаюць словы з суфіксамі -ін-, -ір-, -ік-, -ер-, -(ей)ск-, -(е)ец : каранцін, апладзіраваць .
Іншыя зычныя перад галоснымі [э], [і] у запазычанай лексіцы, як і ў словах спрадвечна беларускіх, вымаўляюцца ў асноўным мякка: вектар . Толькі ў некаторых даўніх запазычаннях вымаўляюцца ў гэтай пазіцыі цвердыя зычныя: бэлька, бэз .
Вымаўленне галосных залежыць ад націску і суседніх гукаў.
Пад націскам (у моцнай пазіцыі) усе галосныя маюць найбольш выразнае гучанне: праца, добры . Націскны галосны [і] пасля галоснага, апострафа і мяккага знака, а таксама ў пачатку слова вымаўляецца ў спалучэнні з [ j і] : кра[ j і]на .
У ненаціскных (слабых) пазіцыяхгалосныя гучаць карацей за націскныя. Некаторыя з іхзмяняюць сваю якасць. Але адметнасць беларускайарфаэпіі, у тым, што і ненаціскныягалосныя вымаўляюцца даволі выразна: пад зяка .
Галосныя [э], [о], [а] , калі з іх сыходзіць націск, вымаўляюцца пасля цвердых зычных (ва ўсіх перад- і паслянаціскных складах) як выразны гук [а] , толькі крыху карацейшы за націскны (аканне на пісьме абазначаецца літарай а ): цана, двары . Словы з націскнымскладамі ро, ло, р э не падпарадкоўваюцца аканню. Не пад націскам[о], [э] замяняюцца гукам [ы] : глот ка – глыт о к .
Пасля мяккіх зычных галосныя [э], [о], [а] вымаўляюцца як [а] толькі ў першым складзе перад націскам (яканне на пісьме абазначаецца літарай я ): вядро, святло . Галосныя [а] у гэтай пазіцыі даволівыразны, яго нельга вымаўляць як [э] або [і] (“ікаючае” вымаўленне характэрна для рускай мовы: [в'и]с н а . Ва ўсіх іных ненаціскных складах пасля мяккіх зычных у спрадвечна беларускіх словах вымаўляецца гук [э] або [э] , набліжаны да [а] : [в'э]рабей . На месцы спрадвечнага[ а ] і ўненаціскных складах вымаўляецца выразны гук [а] : су[ в’ а]зь .
У лічэбніках дзевяты , дзесяты , семнаццаць , в асемнаццаць у першым пераднаціскным складзе дапускаецца варыянтнае вымаўленне – гукаў [ э ] або [ эа ] :[ дз’э ] вяты і [ дз’эа ] вяты (але на пісьме – літарае ).
Часціна не і прыназоўнік без падпарадкоўваюцца правілу ікання, [а] вымаўляецца, калі наступнае слова пачынаецца ненаціскным складам: [н’а]ведаў , але [н’э] дазволіў (аднак на пісьме – е ).
Галосныя [ і ] , [ ы ] , [ у ] не пад націскам захоўваюць савю асноўную якасць: пытанне . Але ў моўнай плыні іх вымаўленне залежыць і ад становішча ў слове. Так, ненаціскны [і] (як і націскны) пасля апострафа і мяккага знака вымаўляецца ў спалучэнні з [ j ] як [ j і] : у выра[ j і].
У пачатку слова, калі папярэдняе слова канчаецца на галосны, замест [і] можа вымаўляцца [j] а6о [jі] : да [ j ]вана (да Йвана) . гэта датычыць і злучніка і : пасля галоснага ен можа вымаўляцца як [й] : сястра [j] брат (сястра й брат) . Аднак пры запаволеным тэмпе маўлення гук [і] у гэтай пазіцыі звычайна захоўваецца; да Івана, сястра і брат .
Пасля цвердых зычных (апрача [г], [к], [х] ) на стыку слоў, частак складаных слоў, прыстаўкі і кораня вымаўляецца гук [ы] : пед[ы]нстытут .
Галосны [у ] пасля галоснага перад зычным вымаўляецца як [ў] : спеў . Замена [у ] на [ў] адбываецца і ва ўласных назвах: на Ўкраіне (на пісьме не абазначаецца), а таксама ў словах іншамоўнага паходжання: ва [ў]ніверсітэце .
У запазычаных словах вымаўленне галосных мае пэўныя адрозненні. Многія словы іншамоўнага паходжання не падпарадкоўваюцца аканню і яканню. Так, у большасці запазычанняў пасля цвердых зычных захоўваецца не над націскам [э] : эпоха, рэкорд . Толькі ў некаторых даўніх запазычаннях [ э] замяніўся на [а] : адрас, рамонт . У асобных словах, запазычаных праз рускую мову, пасля [р ] і [ц ] вымаўляецца [ы] : брызент .
Захоўваецца[ э] у першым пераднаціскным складзе і пасля мяккіх зычных (няма якання): герой, медаль . Выключенне складаюць даўнія запазычанні, якія вымаўляюцца з [а] : сяржант .
У словах, якія канчаюцца спалучэннем галосных, захоўваецца ненаціскны [о] : трыо .
Перад пачатковым [і] не развіваецца прыстаўны [ j ] : імпарт, імперыя .
8. Тэрміналагічная лексіка
Прагрэс навукі непазбежна вядзе да ўзнікнення спецыяльных слоў для абазначэння прадметаў, аб'ектаў паняццяў, з'яў, якія вывучаюцца, даследуюцца.
Тэрмін – гэта спецыяльнае слова ці спалучэнне слоў, створанае (прынятае, запазычанае і пад.) для дакладнага выражэння спецыяльных паняццяў і абазначэння спецыяльных прадметаў. Тэрмінам называецца спецыяльнае паняцце, якое ўзнікае ў пэўнай галіне навукі, тэрмін – гэта імя паняцця.
Асаблівасць тэрмінаў заключаецца ў тым, што значэнне звычайнага слова можа быць растлумачана, а значэнне, сутнасць тэрміна павінна быць вызначана. Мова, паводле вобразнага выказвання вучоных, “уваходзіць” у навуку перш за ўсе тэрміналогіяй, а іншыя элементы мовы не могуць ісці ў параўнанне з тэрміналогіяй. Слова тэрмталогія мае два асноўныя значэнні: 1) сістэма тэрмінаў адной галіны навукі, тэхнікі, мастацтва і 2) сукупнасць усіх тэрмінаў пэўнай мовы.
Тэрміналогія – замкнуты слоўны кантэкст. Тэрміналогія пэўнай навукі – гэта штучна створаны лексічны пласт, кожная адэінка якога мае пэўныя абмежаванні для свайго ўжывання і аптымальныя ўмовы для свайго існавання і развіцця.
Словы агульнай лексікі засвойваюцца людзьмі па меры іх авалодвання мовай. Тэрміны ж патрабуюць спецыяльнай падрыхтоўкі ў пэўнай галіне навукі, тэхнікі, культуры, яны зразумелыя толькі тым, хто вывучае, займаецца, працуе ў гэтай сферы. Вось чаму прафесійная падрыхтоўка патрабуе авалодвання тэрмінамі.
Адназначнасць тэрміна вызначаецца у тым, што кожны тэрмін павніен абазначаць толькі адно паняцце ў навуцы ці тэхніцы, а кожнаму паняццю павінен адпавядаць толькі адзін тэрмін.