Реферат: Эстэтычныя пошукі ў сучаснай беларускай лiтаратуры

беларускі лiтаратура сучасны постмадэрн

2. Пытанне пра постмадэрн у сучаснай беларускай літаратуры

Постмадэрн – дамiнуючая эстэтычная iдэя еўрапейскай культуры 60-90-х гадоў. Пачатак літаратурнага постмадэрнізму традыцыйна прынята звязваць з раманам Д. Джойса “Памінкі па Фінегану” (1939), але канчаткова постмадэрн як пануючая светапоглядная сістэма замацаваўся недзе на пачатку 80-х гадоў мінулага стагоддзя.

Пытанне пра постмадэрнізм ў беларускай літаратуры застаецца спрэчным. Як мяркуюць некаторыя даследчыкі, першым постмадэрнісцкім тэкстам у беларускай літаратуры з’яўляецца раман У. Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”.

I. Л. Шаўлякова сцвярджае думку пра немагчымасць класiчнага постмадэрнiзму на беларускай глебе, “што абумоўлена як непрыняццем той жа “гульнi”, “iронii”, так i адмаўленнем татальнасцi негатыўнага пафасу, падкрэсленай увагай да нацыянальных аспектаў культуратворчасцi” [17, с.30]. Даследчыца выказвае перасцярогу адносна “перанасычанасцi сучаснага мастацтва тропамi ўвогуле i сiмваламi ў прыватнасцi”, што прыводзiць да iнфляцыi i нават разбурэння памяцi сiмвала, гаранта ўстойлiвасцi культурнага кантынууму.

В. Акудовіч лічыць, што “Бум-Бам-Лiт” – першая суполка ў сучасным лiтаратурным дыскурсе (i адзiная ў гiсторыi беларускай лiтаратуры), у аснову якой пакладзены эстэтычны прынцып, а менавiта – эстэтыка постмадэрна [18, с. 237]. Хаця, як паказала мастацкая практыка, пошукі «Бум-Бам-Літаўцаў» адбывалiся i ў авангардным, i ў андэрграўндным, i ў мадэрновым, i нават у традыцыйным дыскурсе. В. Булгакаў заўважае: “Для Акудовіча “Бум-Бам-Лiт” – гэта новыя мастацкія практыкі, сінкрэтычны акт эстэтычнага асваення сапраўднасці на сутыку авангарднай літаратуры, выяўленчага мастацтва і тэатральнага відовішча, творчы кангламерат унікальна адораных індывідаў” [19, с.18].

В. Акудовіч сцвярджае: “Постмадэрн праз творчыя практыкi «Бум-Бам-Лiта” рэальна ўключаў беларускую лiтаратуру ў агульнаеўрапейскi эстэтычны кантэкст. Калi папярэднiкi з некiм змагалiся, то “Бум-Бам-Лiт” нiчога мяняць не збiраўся, рэальна працаваў у агульным эстэтычным полi, натуральным для стану еўрапейскай культуры” [18, с.238].

Творчасць «Бум-Бам-Лiт» неадназначна, калі не сказаць адмоўна, успрымалася старэйшымі пісьменнікамі, паколькі яго ўдзельнікі адмежаваліся ад ідэалогіі нацыянальнага Адраджэння. Ю. Барысевіч піша: “Мы супраць таго, каб абмяжоўваць наша мысленне абшарамі колішняе Рэчы Паспалітай” [6, с.13], “лінгвістычныя эксперыменты постбеларускіх літаратараў можна ўпісаць у храналогію вызвалення еўрапейскай культуры ад вузканацыянальнага мыслення” [6, с.15]. В. Акудовіч заўважае: “Галоўны поспех “Бум-Бам-Лiта” палягае ў тым, што ён першы ў беларускай літаратуры прабіў “мёртвую шкарлупіну” ідэало-гіі нацыянальнага адраджэння (арыентаванага на каштоўнасці 19 ст.) і пераадолеў разрыў паміж нацыянальнай беларускай моладдзю і еўрапейскім культурным дыскурсам” [20, с.6]. Адсюль і адсутнасць у творах “Бум-Бам-Літаўцаў”, па словах Л. Галубовіча, “традыцыйнага нацыянальнага ныцця (хіба толькі іронія над ім)” [8, с.16]. Адзін з удзельнікаў аб'яднання, С. Мінскевіч зазначае: “Асабіста я сцвярджаю, што падобнага літаб'яднання яшчэ не было ў гісторыі літаратуры як беларускай, так і замежнай. Бо ў ім цалкам адлюстравалася сучасная яму сітуацыя постмадэрну: нічога і нікога нельга ўспрымаць найправільнейшым, найгалоўнейшым, найлепшым, найнашым” [21, с.144].

Г. Кісліцына мяркуе, што творчасць “Бум-Бам-Лiта” – гэта не постмадэрнізм, а мадэрнізм: “…маніфесты бум-бам-літаўцаў рухаюцца ў адваротным напрамку – ад постмадэрнісцкага абагаўлення Тэксту да мадэрнісцкага яго адмаўлення, якое выявілася ў мастацкай немаце” [22, с.134].

В. П. Рагойша прапануе лічыць “бумбамлітызм” асобным літаратурным напрамкам, які вылучае “пераасэнсаванне элементаў мінулай культуры, своеасаблівая гульня з агульнапрынятымі традыцыямі, свядомы сінтэз розных літаратурных узораў і розных відаў запазычанняў” [23, с.90].

Да Постмадэрна ў беларускай літаратуры можна аднесці творы В. Акудовіча, І. Бабкова (раман “Адам Клакоцкі і ягоныя цені”, “Філасофія Яна Снядэцкага”), раман Зм. Вішнёва “Трап для сусліка, або некрафілічнае даследаванне аднаго віду грызуноў”, раман С. Балахонава “Імя грушы”, цыкл вершаў В. Булгакава “Супольна. Сумесна. Суцэльна”, аповесць “Правільны выбар”, “Аповед № 3” А. Дынько, творы Прафесара Каркарана, А. Хадановіча (“З чаго пачынаецца Жодзіна?”, “Калыханка для маладога літаратара”, “Альбы і сервенты”, “Выбраныя месцы з ліставання Івана Жахлівага і Н. К. Крупскай”), ЯнКаКупалы (“Сага пра Кліменкаў”, “Сага пра Пагоню”); “Здані і пачвары Беларусі” Ф. Хлуса, М. Юра, “Гісторыю савецкай беларускай літаратуры” К. Маркоўкіна, Паэзію І. Сідарука, “Дамавікамерон” А. Глобуса, “Апосталаў Нірваны” Ю. Гуменюка, “Эрагенную зону”, “Поўны керкешоз” В. Чаропкі, апавяданні і драматычныя абразкі Л. Вашко. У драматургіі – “Віта брэвіс, альбо Нагавіцы святога Георгія” і “Чорны квадрат” М. Клімковіча і М. Шайбака.

Досыць незвычайную пабудову мае твор Прафесара Каркарана “Кіно і немцы”. З аднаго боку, твор гэты ўяўляе сабой звычайную калекцыю слоў. З іншага, там знаходзім спасылкі на “Энеіду навыварат”, “Шляхціца Завальню”, “Гамлета”, “Мяне няма” В. Акудовіча, “З нататніка, адшуканага ў кішэні” Х. Картасара і інш. Ю. Пацюпа ў “Юрлівых санетах” робіць шмат рэальных зносак, папярэджваючы чытача пра тое, адкуль узяты правобразы.

Асобнае месца ў сучаснай беларускай паэзіі займае творчасць Міхася Баярына (кніга «Шалёны вертаградар», пазнейшыя паэмы). Паэт натуральна пачувае сябе ў прасторы сусветнай культуры, застаючыся пры гэтым беларускім.

Творам сучаснай беларускай літаратуры ўласціва так званая жанравая дыфузія, што адлюстроўвае імкненне да сінтэзу, узаемаўзбагачэння розных мастацкіх сістэм, плыняў, жанраў. Характаралагічнай якасцю літаратурных твораў 20 стагоддзя, асабліва постмадэрнісцкіх, з’яўляецца “шматузроўневая жанрава-стылёвая арганізацыя” (Е. Лявонава). Сучасныя творы спалучаюць у сабе “элітарнасць і масавасць, філасофскую насычанасць і займальнасць, навуковасць і мастацкасць, поліфанію стыляў і навуковых школ, розных жанраў – ад сярэднявечнай хронікі, дэтэктыва, гістарычнага рамана, тэалагічнага трактата, палітычнага трылера, філасофскай кнігі, антыўтопіі да “семіятычнага рамана”, усе вобразы якога маюць відавочны знакавы характар... [24, с.326-327].

Жанравая дыфузія ўласціва і раману “у дзесяці гісторыях з жыцця адважнага асветніка і энцыклапедыста Яна Адама Марыі Клакоцкага і ягоных ценяў” І. Бабкова “Адам Клакоцкі і ягоныя цені”. Галоўны герой рамана запісвае сны людзей 19 ст. Філасофская задума аўтара заключаецца ў наступным: “Раскласці разрозненыя сюжэты чалавечых жыццясноў так, каб яны прачытваліся як адна непадзельная гісторыя канкрэтнага чалавека альбо цэлага народу...” [25, с.102] У нейкім сэнсе раман І. Бабкова нагадвае “Хазарскі слоўнік” М. Павіча. Л. Галубовіч наступным чынам прачытвае гэты твор: “За якое імя ў гэтым постмадэрновым рамане не адгукніся, за якую сюжэтную вяровачку не пацягні, якую старонку ні “прыадчыні” – усё роўна патрапляеш у безвыходны лабірынт вечнага часу альбо часавай наканаванасці... Уся складанасць рамана заключаецца ў свядомым заблытванні і ператасоўванні вядомага” [25, с.102]. Сны Клакоцкага “спараджаюць толькі гульню разумных асацыяцый на спрадвечныя тэмы нацыянальнага беларускага жыцця ў яго праламленні скрозь прызму сучаснага інтэлектуальнага мыслення [25, с.103]. Раман І. Бабкова пабудаваны на эксплуатацыі беларускіх нацыянальных міфаў. У рамане “Адам Клакоцкі і ягоныя цені” дзейнічаюць і “сыны крывіцкага народнага генія” А. Міцкевіч з Тодарам Дастаеўскім, і філаматы з філарэтамі, і паўстанцы з эмігрантамі. Твору І. Бабкова ўласціва і так званая постмадэрнісцкая іронія. Гісторыя жыцця Адама Клакоцкага – гэта посмадэрнісцкая пародыя на сусальныя біяграфіі культурных дзеячаў Беларусі 19 ст. І. Бабкоў звяртаецца да постмадэрнісцкага прыёму сумяшчэння аб’ектаў рэальнага і віртуальнага светаў, абыгрыванне межаў паміж светам рэальным і светам тэксту (С. Балахонаў). Сярод герояў кнігі – і Вацлаў Ластоўскі, і беларуская парашутыстка-дыверсантка Магдачка, і нямецкі філосаф М. Хайдэгер, і В. Акудовіч.

Той жа зварот да нашай нацыянальнай міфалогіі – у “Лістах да беларускага сябра” М. Баярына.

Раскол “Бум-Бам-Лiту” адбыўся 22 красавіка 1999 года. Утварыўся “SCHERZWERK” (“Шмерцверк”) (А. Бахарэвіч, І. Сін, Зм. Вішнёў, Ю. Барысевіч, В. Морт, В. Гапеева) і “Новы фронт мастацтваў” (друкаваны орган – часопіс “Nihil”). Г. Кісліцына мяркуе, што менавіта “маніфест “Nihil” стаўся першым постмадэрнісцкім маніфестам беларускай літаратуры” [26, с. 208]. Да-следчыца адзначае: “Нацыянальны – “ідэнтыфікацыйны” – нігілізм бумбамлітаўцаў, у якім, насамрэч, больш культурнай гульні, чым перакананняў, ужо ў хуткім часе быў перасягнуты маніфестам «Nihil» (2000). Адмаўленне нігілістаў выклікае ўжо не мінулае, а сучаснасць, якая страчвае сваю рэальнасць, падмяняючыся інфармацыйнай дадзенасцю сродкаў масавай інфармацыі. Беларускі «нігілізм» звернуты не супраць свету і чалавека, а супраць Сімуляцыі, якая, дзякуючы развіццю новых тэхналогій стала ўспрымацца як нешта тоеснае – прынамсі не менш значнае – жыццю. Увядзенне тэхнічных катэгорый мыслення ў культуру і жыццё грамадства змяніла не толькі лад мастацкай думкі, па-ступова ператвараючы чалавека ў разумную машыну, здольную адно толькі кантамінаваць чужыя цытаты, але і “пазвяло” ў розныя бакі “цела” і “душу”...” [26, с.208].

Сёння маладымі літаратарамі абвешчана пра нараджэнне Другога фронту мастацтваў (часопіс “Тэксты”, рэдактар Зм. Віш-нёў).

Адной з асноўных постмадэрнісцкіх катэгорый з’яўляецца катэгорыя “гульні”. Пісьменнік-постмадэрніст гуляе з літара-урнымі вобразамі і культурнымі кодамі, ідэалагічнымі сэнсамі і моўнымі стэрэатыпамі, жанрамі. В. Акудовіч характарызуе літаратуру постмадэрна як вербальна-інтэлегібельную нелінейную гульню як у прасторы традыцыйнага тэксту, так і ў гіперпрасторы тэкста віртуальнага [18, с.238].

У постмадэрнізме катэгорыя вербальнай гульні пашыраецца на ўсю прастору мастацкага тэксту. Паказальнае ў гэтыс сэнсе прызнанне А. Бахарэвіча адносна кнігі прозы “Ніякай літасці Валянціне Г.: “Ніколі не быў задаволены да канца тым, што пішу, але пасля гэтай кнігі я апынуўся на крок бліжэй да той літаратуры, якая ў маіх вачах адна і мае права называцца мастацтвам, – не атручанай аніякімі глабальнымі ідэямі, падначаленай стылю, а не сюжэту, заўсёды адкрытай для магічных гульняў словаў і сэнсаў...” [27, с.13]

Знікненнем падзейнасці і апеляцыяй да ўнутранага “я” вылучаецца раман В. Гапеевай “Рэканструкцыя неба”. Пісьменніца калекцыяніруе псіхалагічныя, сацыяльныя, сексуальныя ды іншыя комплексы беларускага грамадства. “…Раман у дэталях ці дэталь у рамане (патрэбнае падкрэсліць)” [28, с. 91] дэманструе ў тэксце сітуацыю незавершанасці і бясконцасці, якая можа суадносіцца з постмадэрнісцкай гульнёй сэнсамі, а можа ўспрымацца як “унутраная “афектаваная” гісторыя жанчыны” [29, с.27].

Гульнёвая постмадэрнісцкая іранічнасць вылучае лірычнага героя В. Жыбуля, што праяўляецца і ў пачуццях да каханай (верш “Астрафагія”), і ў апісанні рэчаў матэрыяльнага свету (“Лысыя чарапы талерак”) і прыродных з’яў. У вершах паэта спалучаюцца глыбокае асэнсаванне праблем сучаснасці з выразным гульнёвым пачаткам і іранічным светаўспрыманнем:

Мы – агрызкі на Дрэве Вечнасці

Што вырасце з нас, калі мы

паспадаем долу з хісткіх галінаў?

Што адбудзецца, калі мы пусцім

карэнне ўнутр саміх сябе? [13, с.64]

(“Храм падводнага сонца”)

Постмадэрнізму адпавядае праблемна-тэматычнае поле празаічных твораў І. Сіна, але, на думку Н. Пазняк, “абмежаванасць у гульнёвым пачатку і пастаянная ўвага да чалавечай экзістэнцыі не дазваляе адносіць іх да тыпова постмадэрнісцкіх тэкстаў”. Адна з вызначальных праблем кнігі І. Сіна “Нуль” – праблема спустошанасці, пустэчы, адсутнасці ў чалавецтва якой-небудзь перспектывы. Як лічыць І. С. Скарапанава, пустэча ў постмадэрнісцкім тэксце – гэта “…адсутнасць дэтэрмінаванага першапачатку, калі ўсё толькі нараджаецца і нічога яшчэ не нарадзілася” [30, с. 69].