Реферат: Роля дзяржаўнага рэгулявання сацыяльна-эканамічных адносінаў ў парэформеннай сельскай гаспадарцы і прамысловасці Беларусі
Падрыхтаваў:
Нарывончык Дзмітрый
Сцяпанавіч
Праверыла:
Леўковіч Наркіса
Данілаўна
Мінск 2006 г.
Гістарыяграфія пытання
У др. пал. ХІХ ст. аб’ектыўныя патрабаванні часу прымусілі расійскае самадзяржаўе пайсці на буржуазныя пераўтварэнні. Але феадальная прырода самадзяржаўя абумовіла паўфеадальны характар гэтых пераўтварэнняў, зрабіла іх непаўнавартнастнымі і супярэчнымі. Традыцыйна абапіраючыся на памеска-дваранскі клас, царскі урад мусіў цяпер улічваць трансфармацыю сацыяльных адносінаў, шукаць падтрымкі новай катэгорыі ўласнікаў – буржуазіі, і нанава перабудоўваць сістэму сацыяльнага партнерства. На практыцы гэты працэс знайшоў адлюстраванне ў прававым рэгуляванні ўзаемаадносін прадпрыймальнікаў і рабочых.
Выпрацаваная ў савецкай гістарыяграфіі канцэпцыя пастаяннага ўзмацнення эксплуатацыі рабочых і сялян у перыяд станаўлення і развіцця капіталізму пасля рэформы 1861 г. не спрыяла ўсебаковаму аналізу і раскрыццю праблем прававога рэгулявання сацыяльна-эканамічнай сферы ў вызначаны перыяд.
У шэрагу манаграфій, публікацый, матэрыялах навуковых канферэнцый, у першую чаргу расійскіх гісторыкаў, падкрэсліваецца гэты недахоп, але разам з тым адзначаецца, што прыкладаюцца значныя намаганні для ліквідацыі шматлікіх "белых плям"1 .
3 улікам таго, што на тэрыторыі Беларусі дзейнічала заканадаўства Расійскай імперыі, за выключэннем толькі некаторых заканадаўчых актаў, у якіх спецыяльна прадугледжваліся рэгіянальныя асаблівасці, вызначаная праблема напрамую звязана з беларускай гістарыяграфіяй. Таму ў напрамку яе асвятлення робяцца пэўныя захады навукоўцамі рэспублікі. У гэтых калектыўных працах даецца новае канцэптуальнае асвятленне асноўных рэформ 60-х гг. XIXст. і сталыпінскіх перамен у аграрным сектары, якія забяспечвалі паступовы пераход сельскай гаспадаркі і прамысловасці Беларусі ад феадальна-прыгонніцкай да рынкавай, капіталістычнай.
Заслугоўваюць увагі дыскусійныя працы В.Панюціча і Х.Бейлькіна, у якіх даецца аналіз становішча сельскай гаспадаркі Беларусі2 . Пэўную цікавасць выклікаюць артыкулы І. Грыбко, П. Брыгадзіна і А. Каханоўскага, якія закранаюць некаторыя праблемы беларускага грамадства на мяжы XIX і XXст.3
Першая спроба комплекснага аналізу праблемы прававога рэгулявання сацыяльна-эканамічнай сферы Беларусі ў перыяд фарміравання і развіцця рынкавай капіталістычнай эканомікі пасля 1861 г. адносіцца да артыкула І. Прымачука “Прававое рэгуляванне ўзаемаадносін прадпрыймальнікаў і рабочых Беларусі (60-я гг. ХIХ - пачатак XX стст.)”, дзе аўтар надае асноўную ўвагу дзяржаўнаму рэгуляванню працоўнага заканадаўства у сельскай гаспадарцы і ў прамысловасці4 .
Прававое рэгуляванне сацыяльна-эканамічных ўзаемаадносінаў у сельскай гаспадарцы
Як вядома, рэформа 1861 г. аб адмене прыгоннага права стала пераломным крокам нашляху эвалюцыйнага пераходу Беларусі, як і ў цэлым Расійскай Імперыі, да рынкавай капіталістычнай эканомікі. Прычым гэты пераход тут быў больш хуткі, чым у іншых рэгіёнах Расіі, з улікам дарэформенных капіталістычных элементаў найму і выкарыстоўвання сельскагаспадарчых мышын з аднаго боку і больш ільготных умоў вызвалення, выкліканых паўстаннем 1863-1864 гг., з другога.
Пераход ад прыгоннай залежнасці да выкарыстання вольнанаёмнай рабочай сілы ў сельскай гаспадарцы выклікаў неабходнасць тэрміновага дзяржаўнага прававога рэгулявання гэтага працэсу. 1 красавіка 1863 г. быў прыняты ўказ “Аб часовых мерах для найму сельскіх рабочых і служыцеляў”5 , а 12 чэрвеня 1886 г. зацверджана “Палажэнне аб найме на сельскія работы”6 .
Паводле палажэння, дагаворы аб найме маглі заключацца абодвума бакамі як вусна, так і пісьмова. Наём мог быць на ўстаноўлены тэрмін, але не болей чым на 5 гадоў. Пры заключэнні дагавору аб найме бакі, якія дамаўляліся паміж сабой, павінны былі вызначыць памер аплаты. Па дагавору наймальнік быў абавязаны:
1) абыходзіцца з рабочымі справядліва, патрабаваць ад іх толькі той работы, для якой яны былі наняты і якая была абумоўлена ў дагаворы;
2) выплачваць своечасова заработную плату. Прычым забаранялася замест грошай разлічвацца хлебам ці іншымі таварамі. Калі ж рабочыя наймаліся з харчаваннем у гаспадара, то ежа і прадукты, якія выдаваліся, павінны былі быць дабраякаснымі і адпавядаць стандартам ежы сям'і сярэдняга дастатку;
3) аказваць рабочаму, які захварэў, хатнюю дапамогу, а ў выпадку неабходнасці садзейнічаць адпраўцы яго на месца жыхарства або ў бальніцу;
4) наймальнік не павінен даручаць непаўналетнім работу, якая не адпавядае іх узросту і сіле, а таксама не перашкаджаць, а заахвочваць іх да наведвання царквы і школы ў вольны ад работы час.
У сваю чаргу рабочы павінен быў слухацца наймальніка і бездакорна выконваць яго патрабаванні адпаведна заключаным умовам. У функцыі рабочага ўваходзіла абарона гаспадара і яго сям'і ад усялякіх пагроз і небяспекі. Рабочаму забаранялася адлучацца без дазволу гаспадара і выконваць чужую работу.Ён абавязаны быў беражліва абыходзіцца з жывёлай і гаспадарчымі прыладамі працы. Пакідаючы наймальніка, рабочы павінен быў здаць гаспадару яго маёмасць.
Наймальніку дазвалялася накладваць штраф на рабочых за прагулы, няякасную работу, грубасць і непакорнасць гаспадару, а таксама за пашкоджанне яго маёмасці. Па іншых акалічнасцях штрафы забараняліся. Непрыход на працу без уважлівых прычын больш за 3 дні запар лічыўся прагулам. Калі рабочы пакідаў наймальніка без уважлівых прычын да заканчэння тэрміну найму - гэта прызнавалася самавольным адыходам.
У законе досыць падрабязна пералічаны прычыны, у выпадку якіх маглі прыпыніць дагавор як наймальнік, так і рабочы. Пры гэтым спрэчкі паміж імі павінен быў разглядаць суд. Калі суд не прызнаваў правільнасць звальнення наймальнікам рабочага, то з наймальніка на карысць рабочага бралася плата ў памеры не больш за трохмесячны заробак. Калі ж суд па скарзе наймальніка прызнаваў, што дагавор аб найме скасаваны рабочым няправільна, то рабочы падвяргаўся адказнасці, якая была ўстаноўлена за самавольны адыход.
Такім чынам, прынятыя ў 1863 і 1886 гг. заканадаўчыя акты з'явіліся важнымі дзяржаўна-прававымі дакументамі, якія рэгламентавалі адносіны паміж най-мальнікам і рабочым, вызначалі правы і абавязкі абодвух бакоў. 3 улікам таго, што Беларусь заставалася пераважна сельскагаспадарчым рэгіёнам, то гэтыя законы закраналі інтарэсы значнай колькасці яе жыхароў. Паводле падлікаў Б.Панюціча, у 1907 г. у Віцебскай губерні і 5 заходніх губернях колькасць пастаянных рабочых складала каля 234 тыс. чалавек7 .
У той жа час трэба адзначыць, что гэтыя законы не прадугледжвалі стварэння кантрольных устаноў, якія б сачылі за выкананнем адзначаных палажэнняў на месцах. У абсалютнай большасці выпадкаў узаемаадносіны паміж рабочым і наймальнікам мелі аднабаковы характар і вызначаліся інтарэсамі апошняга. Наем сельскагаспадарчых рабочых, з’яўляючыся ў цэлым капіталістычным, часта суправаджаўся напаўпрыгонніцкімі ўмовамі – надзяленнем невялікім кавалкам зямлі, ардынарыяй (прадуктамі харчавання), натуральнымі паслугамі. Цалкам на вырашэнне наймальніка заставалася праблема вызначэння працягласці рабочага дня. У большасці гаспадарак летам работнікі працавалі ўвесь светлавы дзень – па 16, а падчас і 18 гадзін у суткі. Прытым на сняданне і абед адводзілася не больш за 2-2,5 гадзіны. У зімовы час сельскагаспадарчыя рабочыя працавалі па 12-13 гадзін у суткі. Падчас рэвалюцыі 1905-1907 гг. у асобных гаспадарках Беларусі сельскагаспадарчыя рабочыя дамагліся скарачэння працоўнага дня да 13-14 гадзін.
Не рэгламентаваўся і ўзровень заработнай платы пастаянных сельскагаспадарчых рабочых. У асноўным яна залежыла ад сезону і вагалася у залежнасці ад каштоўнасці рабочай сілы і яе прапановы на мясцовым рынку. Так, напрыклад, у 1883-1887 гг. па пяці беларускіх губернях плата сельскагаспадарчым рабочым складала ад 20 да 110 капеек у дзень (табліца №1). Калі ж браць сярэднюю гадавую плату, то ў 1881-1891 гг. яе сярэдні паказчык з уклікам харчовага забяспечання складаў 90 руб. для мужчыны і 65 для жанчыны (табліца №2). У той жа час па падліках В.Панюціча, каб пракарміць сям'ю з 6 чалавек, рабочаму патрабавалася больш за 160 руб.8 . Ніякага адлюстравання на дзяржаўным узроўні не знайшоў працэс павышэння даходнасці маёнтка за кошт памяньшэння заработнай платы парабкаў (табліца №3).
Практычна адсутнічала медыцынскае абслугоўванне, сацыяльнае страхаванне, дастатковае забяспячэнне ежай. Так, газета «Северо-западное слово» № 615 за 1900 г. адзначае: “В каждой деревне можно найти несколько человек с оторванными пальцами, раздробленными руками и ногами, безногих и калек, которые могут засвидетельствовать, что увечье причинено им сельско-хозяйственными машинами. …Сельскохозяйственные рабочие нисколько не гарантированы и от других злоупотреблений со стороны своих хозяев, как, например, в отношении качества пищи, аккуртной уплаты следуемых за службу денег и даже кулачной расправой, которая практикуется в глухой провинции как законное и вполне нормальное явление.”9 .
--> ЧИТАТЬ ПОЛНОСТЬЮ <--