Аза кй нері шыарма жазу керек

Домбыра мнша шешен болды неге? Кй толан ккірегі шежіре ме? Сыр озап асырлардан жнелесін Саусаым тиіп кетсе ішігіе (. Аманжолов) аза халыны баса халытардан ерекшеліктеріні бірі ол зіні лтты музыкасыны болуы. Атадан балаа жеткен, адірлеп кзіні арашыындай саталып, ымбат азынаа айналды. аймаы бзылмай жеткен бл нерді бір шыы домбыра кйлері. Бл мра асырдан асыра іріктеліп, срыпталып, сргіленіп, трленіп жеткен халыты зімен бірге дамып, алыптасып отыран. Байыры кезде аза йіні трінде рдайым домбыра ілулі тран немесе й-ішіні біреуі домбырада кй шертпейтін отбасы аза арасында кемде-кем болан. Осы орайда халы арасында сратар пайда болуы ммкін. Осы домбыра, кй сздері айдан шыан? Нені білдіреді? Ол ай кезден бар? Неге домбыра аза арасында соншама ке таралан? Осындай сратара жауап іздеп крелік.Белгілі зерттеуші Хайролла Жзбасовты пікірінше домбыра сзі «дпбра», «длбра», «дембра» деген сздерді тізбегі аралы жасалан. Бл белгілі бір логикаа баындырылан ызылыты жорамал. Таы бір болжамды этнограф Ерік Ккеев ебектерінен табуа болады. алымны пікірінше «том» деп тюлі ждыры немесе олды саласы айтылыды. Кейіннен бл тбір яданып « дома» айналан, «быра» тіркесі бір нрсені шерту, тарту, дыбыс шыару деген маына береді-мыс. Яни домбыра сзі «олды саласымен немесе бес саусапен шекті шерту» деген маына береді.Кейбір деректерде «домбыра» сзі арабты « дунбаи бурра» тіркесінен, яни «озы йры» деген сзінен алыптасан деген долбар гіме бар. Блай дегенде шамасы домбыраны шанаыны сйірленіп барып, озы йыршытанып бітетіндігін негізге алан болуы керек. «Кй» сзі трік тілдеріні деректерінде XI асырдан бері белгілі.Махмд ашариді йгілі ебегі «Дивани лат ит трік» атты сздігіндегі «кк» (азата кй болып айтылады) деген атау аспапты музыканы да , нді де білдіреді. Осы кнгі татар тілінде де «кй» сзі аспапты музыка мен вокалды музыкаа орта олданылады. XVI асырдан бермен арай «кй» сзі тек аспапты музыканы ана білдіретін маынаа ие болады.Халы арасында кй неріні саз-сарындары бойынша айырып тану шін «ткпе кй» жне «шертпе кй» деген атаулар олданып жр. Аселеу Сейдімбекті айтуынша, «ткпе», «шертпе» сздері жеке кйлерді табиатына атысты анытауыш бола алар. Ал, ттас бір кйшілік мектепті асиет – болмысына анытауыш бола алмайды. Себебі, ттас бір ір – аймата алыптасан кйшілік мектептер былай трсын, бір ана кйші-композитор туындыларында шертіп тартылатын кй де, дауылдата тгіп тартылатын кй де кездеседі. Мселен, бір ана Тттімбетті «Саржайлау», «Былылда», «Сылылда» шертіп тартылса, «Бес тре» кйі жігерлі серпінмен тартылады. Оны былай ойанда, жалы тран бір ан кйді н бойыныда бірте шертіп ауды, бірте серпе тгіп ауды, енді бірде іліп ауды ажет ететін сттер бар. Мселен, шімтайды «оыр аз», Дайрабайды «Дайрабай» сияты кйлері сол бір ана кйді н бойында бірісе шертіліп, біресе дауылдата тгіліп тартылады. азіргі кезеде кйшілік нер анатын ке жая, аза деген лтты дстрлі мдениетінде самауда. Боданды кезенен аман – есен ткен домбыра аспабы елімізде айырыша орын алуда. аза лтты Музыка академиясы, рманазы атындаы лты консерваторияда, еліміз бойынша кптеген колледждерде аншама болаша домбырашы мамандар білім алуда. Оан жмыс істеп жрген осы оу орындарыны тлектерін осайы...рине, иына соан мселелер де бар, біра те келе адам тзеліп, адаммен заман да тзеліп брі орнына келеді. Тек уаыт ажет. Жалпы орыта айтып тосан ауыз сзді тобытай тйіні: «азаты лтты нері болан, азірде бар жне де болашата да з асиетін жоалтпай ала береді» !!!