Курсовая работа: Фразеалігізмы з кампанентам "зямля" ў рускай, беларускай і польскай мовах

Нягледзячы на шырокую працу мовазнаўцаў, трэба адзначыць, што пакуль што здабыткі беларускай фразеалогіі, яе тэарэтычнага даследавання і апісання не вельмі прыкметныя, поле дзейнасці вельмі шырокае, а прыктычныя вынікі і напрацоўкі нязначныя.

1.2 Паходжанне фразеалагізмаў у рускай, беларускай і польскай мовах

Ва ўсходнеславянскіх мовах ёсць агульныя для ўсіх іх фраземы. Адны з іх ідуць з далёкай мінуўшчыны, перайшлі ў спадчыну з агульнаўсходнеславянскай мовы; другія ўзніклі пазней самастойна ва ўсіх трох мовах – мовах з блізкай лексікай і сінтаксічным ладам; трэція перайшлі ў беларускую і ўкраінскія мовы ў ХІХ-ХХ стагоддзях [18; 30].

Кантактаванне і ўзаемадзеянне моў суседніх народаў, асабліва ў межах адной дзяржавы не магло не спрыяць узбагачэнню кожнай з іх перш за ўсё на ўзроўні лексікі і фразеалогіі. Уплыў і перавага польскай мовы над беларускай тлумачыцца не ўнутрымоўнымі, а экстралінгвістычнымі фактарамі. Беларуская мова праз пасрэдніцтва старажытнарускай і стараславянскай моў увабрала ў сябе лексічнае і фразеалагічнае багацці такіх міжнародных моў старажытнай культуры, якімі былі грэцкая і лацінская мовы, а таму яна характарызавалася дасканалым граматычным ладам за разгалінаванай сістэмай скланенняў імёнаў і спражэнняў дзеясловаў, багатай і разнастайнай сістэмай словаўтварэння і словазлучэння на ўзроўні як простага, так і складанага сказа. Менавіта таму, калі беларуская мова была дзяржаўнай у межах Вялікага Княства Літоўскага, яна доўгі час з поспехам абслугоўвала ўсе сферы жыцця, культурна-побытавыя запатрабаванні беларускага народа як яе носьбіта. Аднак нельга не ўлічваць таго, што ў сувязі з прымусовым апалячваннем і акаталічваннем беларускага народа ў адносінах да беларускай мовы кіраўніцтвам Рэчы Паспалітай пасля Люблінскай 1569 і Брэстскай 1596 года уній праводзілася палітыка дэскрэдытацыі і дэскрымінацыі. Гэта ў канчатковым выніку прывяло да забароны пастановай польскага сейма ў 1696 годзе карыстання беларускай мовай у афіцыйнай перапісцы, а потым канчатковага выцяснення з судова-адміністрацыйнай практыкі і іншых сфер грамадскага жыцця. У гэтай сітуацыі шматлікія фразеалагічныя адзінкі, паланізмы па паходжанні, нейкі час працягвалі развівацца і ўжываліся пераважна ў гутарковай мове, а пасля далучэння беларускіх зямель да Расеі, страты непасрэдных кантактаў з польскай мовай, за рэдкім выключэннем, былі канчаткова выцеснены адпаведнымі па семантыцы ўсходнеславянскімі эквівалентамі. Трэба таксама адзначыць, што працэс папаўнення беларускай фразеалогіі за кошт запазычанняў з польскай мовы працягваецца і ў наш час.

Асаблівасці выяўлення агульных і спецыфічных адметнасцяў фразем некалькіх моў непасрэдна звязаны з агульнасцю і спецыфічнасцю іх семантычнай матывацыі, унутранай формы, вобразнай асновы. Не гледзячы на тое, што значная колькасць беларускіх, рускіх і польскіх фразеалагізмаў узыходзяць да адных і тых жа вытокаў, многія фраземы значна адрозніваюцца па матывацыйных якасцях [4; 68].

Індывідуальная сістэма фразеалагічных адзінак уяўляе адну з найбольш спецыфічных уласцівасцяў кожнай славянскай мовы, дзе адзначаецца мноства выразаў, якім няма эквівалентных адпаведнікаў у суседніх роднасных мовах (параўнаем: бел. на ласкавым хлебе быць выскачыць як піліп з канапель, дацца ў знакі і іншыя, рус. сидеть на шее, сказать невпопад, сидеть в печенках). Пэўная частка беларускіх фразеалагізмаў мае ў сваім складзе лексічныя кампаненты з забытай, выветранай семантыкай, такія кампанеты называюцца некрацізмамі, і як самастойныя адзінкі не выкарыстоўваюцца не толькі ў іншых славянскіх мовах, але і ў самой беларускай мове.

Глава 2. Фразеалагізмы з лексічным кампанентам “зямля” ў рускай, беларускай і польскай мовах

2.1 Этымалогія фразеалагізмаў з кампанентам “зямля”

Сярод сабраных намі фразеалагізмаў з адзначаным кампанентам, сустракаюцца як агульнаславянскія (адзначаюцца ў беларускай, польскай і рускай мовах), так і ўласнамоўныя фразеалагічныя адзінкі.

Адзначаны наступныя агульнаславянскія фразеалагізмы:

- Зямля гарыць пад нагамі – земля горит под ногами – ziemia (grunt) palisie pod nogami – хто-небудзь знаходзіцца у небяспечным, пагрозлівым становішчы;

- Як зямля носіць – как еще земля держит – jak ziemia nosi – як магчыма чыё-небудзь існаванне, жыццё.

У групе агульнаславянскіх варта вылучыць агульнаўсходнеславянскія фразеалагічныя адзінкі (такія адзінкі, якія зафіксаваны ў фразелогіі як рускай, так і беларускай моў). Так, названая група прадстаўлена адносна невялікай колькасцю фразем:

- З-пад зямлі (из-под земли) – пры любых абставінах, умовах, любым спосабам, абавязкова;

- За трыдзевяць зямель (за тридевять земель) – вельмі далёка быць (жыць, знаходзіцца, ехаць, трапіць);

- Як зямля носіць (как еще земля держит) – як магчыма чыё-небудзь існаванне, жыццё;

- Зямля пухам (земля пухом) – выказванне ў адносінах да нябожчыка – добрая памяць пра яго;

Большасць фразем дадзенай групы супадаюць па сваіх лексічных значэннях у двух мовах. Аднак, зафіксаваны фразеалагізм, які абсалютна аднолькава гучыць у рускай і беларускай мовах, аднак значэнні дадзенай фраземы разыходзяцца:

Зямля гарыць пад нагамі - хто-небудзь знаходзіцца ў небяспечным, пагрозлівым становішчы;

Земля горит под ногами – 1. Очень быстро, стремительно убегать; 2. О кипучей деятельности; 3. О возмездии за совершенное преступление.

Можна заўважыць, што, акрамя таго, што значэнні фразеалагізмаў у двух мовах розныя, яны яшчэ не супадаюць па колькасці: у беларускай мове названы фразеалагізм мае толькі адно значэнне, у сваю чаргу ў рускай мове ён мнагазначны і мае тры значэнні.

Найбольш значнай у колькасным плане з’яўляецца група ўласнабеларускіх фразеалагізмаў з кампанентам “зямля”. Так, намі зафіксавана 31 адзінка фразем такога плану. Паколькі фразеалагічныя адзінкі ўнікальныя, гэта значыць не фіксуюцца ў ішых мовах, варта прыводзіць іх з лексічнымі значэннямі:

Праваліцца скрозь зямлю – хутчэй схавацца, знікнуць з-за сораму, няёмкасці;

Сысці ў зямлю – памерці;

Хоць скрозь зямлю праваліся – вельмі сорамна, няёмка;

Хоць жывы ў зямлю лезь – выказванне безнадзейнас ці, немагчымасці што-небудзь зрабіць, каб выйсці з крайне цяжкага становішча;

Як скрозь зямлю праваліўся – нечакана прапаў, знік, так, што не знойдзеш;

Калом зямля – 1. Ужываецца ў адносінах да нябожчыка як выказванне дрэннай памяці пра яго; 2. Ужываецца як праклён подламу, шкоднаму чалавеку, як пажаданне хутчэйшай смерці каму-небудзь;

Зямля ненаедная (ненаежная) – вельмі прагны і скупы чалавек;